Ekaineko borrokalariak, Komunako biktimak, Errusiako Iraultzaren martiriak: mamu odoltsuen zerrenda amaigabea. Ohorearen zelaian erori dira, Marxek Komunako heroiei buruz esan zuen bezala, langileriaren bihotz handian betiereko lekua hartzeko. Orain milioika proletario erortzen ari dira desohorearen, fratrizidioaren, autosuntsiketaren zelaian (...) Baina ez gaude galduta eta garaipena gurea izango da ez badugu ahaztu nola ikasten den. Eta proletarioen agintari modernoek ez badakite nola ikasten den, erori egingo dira, “mundu berriko arazoei aurre egiteko gai direnei lekua uzteko”.
Rosa Luxemburgo
Gerra, gerra, gerra. Gerra, gerra eta gerra gehiago. Gerra, gerra eta gero ere gerra. Egungo egoera historikoaz hitz egiteak, ezinbestean, gerrari buruz hitz egitea esan nahi du. Itxuraz, desintegrazio-prozesuan dagoen mundu dislokatu batean bizi gara. Dinamika sozialak etengabe ari dira eboluzionatzen, eta horrek talkak eta gatazkak urratutako atze-oihal moduko bat sortzen du. Badirudi aldaketak desoreka dakarrela, eta desorekak gerra, ikuspegi belikoari zein gizarte ikuspegiari erreparatuta. Nolanahi ere, hau ez da koiunturako gai bat, auzi historikoa baizik. Izan ere, eragile partikularrak eta haien atrezzoa aldatu arren, gizarte eraketa kapitalistaren garapen historiko osoa (ez modu esklusiboan, baina bai espezifikoki) aldaketak, desorekak eta, ezinbestean, gerrak zeharkatzen dute. Eta modu horretan ageri zaigu ordu txikitan, etengabe korapilatzen diren tentsio eta kontraesan sozialen artean korapilatuta, balantzaka.
Horiek horrela, gai orokorrak duen gaurkotasunean eta kasu partikularrak pizten duen interesean babestuta, Alemaniako Alderdi Komunistak (KPD) gerraren inguruan izan zituen jarrerak eta posizionamendua errepasatu nahiko nituzke. Halere, hizketan hasi eta luzamendutan aritzeko ohitura orokortu eskasa izan dezake batek. Gainera, zaila da erlaziorik, konexiorik eta desberdintasunik egin gabe zerbaiti buruz hitz egitea. Testuinguratze ariketa egin eta koordenatu mapa bat ezartzeko ariketa da, beraz, gai bati heltzeko abiapuntua. Hala eskatzen du landu beharreko gai honek ere. KPDz hitz egiteak sozialdemokrazia alemaniarraz hitz egitea dakar, zehazki SPDz. Ildo berean, KPDk gerraren aurrean izan zuen jarrerari heltzeak SPDren jarreraz hitz egitea eskatzen du. Izan ere, azken finean, sozialdemokrazia alemaniarraren traizioaren kontakizunarekin korrelatiboa da KPDren sorrera. Haren aurka sortu eta garatu zen. KPDren historia oposizioa da, baldintzarik gabekoa, zentzurik hertsienean. SPDren aurkako oposizioa, gerraren aurkako oposizioa, gizarte kapitalistaren eta Pandoraren kutxa horretatik datozen izugarrikeria guztien aurkako oposizioa. Era berean, langile mugimenduaren historiaren orrietan erredentzioaren zain datzan martirio baten kontakizuna da.
Porrot baten historia
Alemaniako alderdi sozialdemokratak (SPD) II. Internazionalaren hastapeneko testuinguruan gertatzen ari zen antolakuntza politikoaren paradigma-aldaketa orokorraren amaiera irudikatzen du. Haustura politiko batetik zetorren garai bati buruz ari gara, haustura estrategiko zein lurraldekoa, non, beharrak hartaratuta, espazio historiko bat eraiki asmo zen. Espazio horren gainean eraikiz joan ziren XIX. mendearen gainbeherako eta XX.aren sorrerako egitura politikoak. Masa-erakunde handiek, Langileen Nazioarteko Elkarteak bereizgarri zuen osaera heterogeneoaren gramatika politikoa gaindituz, sintesi sozial-demokratikoaren aldeko apustua egin zuten, gutxi gorabehera modu bateratuan (nahiz eta, kontakizunean zehar egiaztatuko dugunez, sintesi hori gako desberdinetan ulertu, fakzio ezberdinak egon, eta fakzio horiek elkarren artean lehiatu), eta estatuaz gaindiko isla lortu zuten II. Internazionalean, Internazional Sozialista izenez ere ezaguna den horretan.
Sozialdemokrazia alemaniarraren traizioaren kontakizunarekin korrelatiboa da KPDren sorrera. Haren aurka sortu eta garatu zen. KPDren historia oposizioa da, baldintzarik gabekoa, zentzurik hertsienean
Testuinguru horretan, SPDk berebiziko garrantzia hartu zuen garai hartako nazioarteko langile mugimenduari zegokionez. Lortu zituen eragina eta gidaritza-gaitasuna hiru maila nagusitan sailka daitezke, termino absolutuetan zein erlatiboetan aztergarriak hirurak ere. Lehenik eta behin, SPDk zuen militantzia zabalena nazioarteko panoraman, eta, gainera, antolaketa-sare oso zabal baten barruan antolatuta zegoen. Antolaketa horretan, alderdi, sindikatu eta gizarte-bizitzaren esparru guztietako gainerako langile erakundeak zeuden, “bi munduen” ikuspegi sozialdemokratikoarekin bat etorriz. Hori, bere horretan, SPDren erreferentzialtasuna, eragina edo pisua nolabait justifikatzeko balioko lukeen egitatea da. Hala ere, garrantzi handiagoa hartzen du abagune politikoaren argitan baloratzen dugunean. Izan ere, analisiaren maila horrek barne hartzen duen ia mende erdian, sozialdemokrazia alemaniarrak gorantz egin zuen hauteskunde eremuan, bai orokorrean, baita eremu sindikalean ere. Hori guztiz bat dator garaiko joera eta sinesmen orokorrarekin, arreta handia jartzen baitzuten botere parlamentarioa hautetsontzien eta “eguneroko lanaren” bidez gradualki jorratzean. Prozesu horrek profesionalizazio moduko bati eman zion bide. Azkenean, profesionalizazio hori bera bihurtu zen helburu, eta alderdi burokratizatu bat sortu zen, erreformen konkistan soilik zentratua. Alderdi horrek, sozialismoa lortzera bidean, masen artean posizioak irabazten jarraitzeko balio zuen. Hirugarrenik, SPDk mugimenduaren gidaritza teorikoaren lekukoa jaso zuen, batez ere marxismoaren eta II. Internazionalaren fundatzaileen arteko zubi-figuren bidez, hala nola Bebel edo Kautskyren bidez.
Militarismoa (...) etengabe gerra ireki edo ezkutuan irauteak dakarren zorigaiztoko emaitza da, gizakiak gizakia esplotatzea oinarri duen sistemak eta klase borrokak gizarteari inposatua
Era berean, SPD erakundea arduratu zen II. Internazionala bultzatzeaz; hain zuzen ere, nazioz gaindiko organo horren helburua zen proletariotzaren batasun operatiboa berreraikitzea, nazioarteko subjektu gisa. Inor ez du harritzen II. Internazionalak hasiera-hasieratik gerrarekin lotura handia izan zuela adierazteak. Joera historikoak apetatsuak baitira, II. Internazionalaren sorrera kokatzen den koordenatu mapa berean aurkitu zuen Internazionalak heriotza, hiru hamarkada geroago. XIX. mendearen amaierako hamarkadetan, mende bat baino gehiagora “inperialismo” terminoarekin izendatzen dugun metatze-prozesua gauzatu zen. Garapen kapitalista handiko garaia izan zen, eta lurraldetasunak eragin nabarmena izan zuen garai horretan, bai inplikatutako eragileak mugatzeko edo definitzeko orduan, bai haien harremantzeko joeretan. Egoera historiko horretan, Internazionalak urrats sendoak eman behar izan zituen gerraren karakterizazioan, eta haren aurrean posizioa hartu behar izan zuen. Bruselan izan zen Internazionalaren Bigarren Biltzarraren ebazpena (Wilhelm Liebknecht SPDren lider eta fundatzaileak idatzia, Édouard Vaillantekin batera) modu honetan mintzo da gerraz: “Militarismoa (...) etengabe gerra ireki edo ezkutuan irauteak dakarren zorigaiztoko emaitza da, gizakiak gizakia esplotatzea oinarri duen sistemak eta klase borrokak gizarteari inposatua”.
Adierazten duenez, “militarismoa abolitzera eta nazioen artean bakea ezartzera bideratutako ahalegin guztiak utopikoak eta hutsalak baino ezin daitezke izan gaizkiaren iturri ekonomikoak aldatzen ez badituzte”. Era berean, “gerra orokor bat saihesteko bitarteko bakarra sozialismoaren garaipena” dela adierazten du, eta dei egiten die “langile guztiei (...) gerra-nahi guztien aurka eta gerrari mesede egiten dioten aliantzen aurka” azaltzera.
Tesi horrek Internazional Sozialistak hurrengo urteetan garatu zuen diskurtsoaren eta ekintza politikoaren oinarriak finkatu zituen, zeinen egokitasuna berretsi egin zen (sakonduz eta zehaztuz, aldi berean) hurrengo urteetan antolatu ziren biltzarretan, hala nola Zurich, Londres, Paris eta Stuttgartekoetan. Horietan guztietan, sozialdemokrazia alemaniarreko kideek lehen mailako papera izan zuten txostenak aurkezten, ebazpenak idazten, zuzenketak proposatzen eta eztabaidetan parte hartzen. Rosa Luxemburgek Juniusen liburuxkan adierazi moduan (geroago itzuliko gara horri buruz hitz egitera), “Alemaniako sozialdemokrazia proletariotza kontzientearen erakundeen harribitxia zen. Frantzia, Italia eta Belgikako sozialdemokraziek, Holanda, Eskandinavia, Suitza eta Estatu Batuetako langile mugimenduek, ilusioz beterik jarraitzen zioten. (...) Bigarren Internazionalean, Alemaniako sozialdemokrazia zen faktore erabakigarria, zalantzarik gabe. Biltzar bakoitzean, Internazionalaren Buro Sozialistaren osoko bilkura bakoitzean, talde alemaniarraren jarreraren araberakoa zen beste dena”. Gainera, ez zen soilik propaganda-posizionamendu hutsa, tesi hori ekintzara zuzenduta baitzegoen formulaziotik bertatik (gaitzespenak eta ekintza zehatzetarako proposamenak jasotzen ziren bertan), eta, ondoren, borroka-kanpaina zehatzetan garatu zen, nazioarteko agertokiak Gerra Handirako bidean eztanda egin ahala.
Nolanahi ere, gauzak aldatzen hasi ziren une erabakigarria hurbiltzen zen heinean. II. Internazionaleko liderren traizioa ezin da azaldu, noski, SPDren sorreratik bertatik presente zeuden joeren eta arrakalen garapenari erreparatu gabe (izan ere, ezinezkoa da garai hartako langile mugimenduaren egoeratik eta haren ezaugarrietatik bereiztea). Posizionamendu bakoitzak, azken batean, planteamendu estrategiko orokor bati erantzuten dio, bai eta koiunturari zuzenago erantzuten dioten aldaketa edo eraldaketa politiko batzuei ere. Esan liteke kasu honetan prozesuak hiru faktore nagusiri erantzun ziela: lehena, argitasunik ez izatea printzipio politiko orokorrenetan (errealitatearen analisiaren eta horri aurre egiteko moduaren arteko bereizketa ezartzen da); bigarrena, koiuntura historiko espezifiko bat (kapitalismoa goranzko fasean zegoen, batez ere Alemanian, eta hortik eratorri zen “ultrainperialismoaren” ideia, adibidez, eta hartatik jaio zen klase ertaineko geruza gero eta ugariagoa, defendatu beharreko gotorleku bat aurkitu uste zuena lortutako ogi-apurretan); eta, hirugarrena, koiuntura eta bilakaera politiko jakin bat (non datuek eta hauteskundeetako eta sindikatuetako emaitzek gero eta esanahi handiagoa hartu zuten, eta gainerako interpretazio posibleei gailentzen joan zitzaizkien).
Aldeko 68 botorekin eta kontrako 14rekin, ordezkaritza sozialdemokratak aho batez erabaki zuen gerra-kredituen aldeko botoa ematea (botoaren diziplinari jarraituz), eta, hala, nazioarteko prozesu historiko bati bide eman zitzaion, “bankarrot” izenez ezagutuko zena
Kontua da gauza batengatik edo besteagatik sozialdemokrazia alemaniarraren zati baten jarrerak pixkanaka nazionalismorantz eta belizismorantz irristatzen hasi zirela, defentsari loturiko arrazoiak argudiatuta. Aipatu beharrekoa da prozesu hori alderdi barruko lehia baten moduan gertatu zela, eta, hartan, jarrera kontrajarriak eztabaidatu zirela. Hala eta guztiz ere, ideia edo arrazoibide horiek publikoki eta alderdiaren kongresu batean eztabaidatze hutsak, gutxienik, SPDren ordura arteko ildo eta ekintza politikoarekiko haustura adierazten du. Gustav Noskeren hitzak, Essengo Kongresuan esanak, argigarriak dira zentzu horretan: “Gure herria arrisku larrian badago, sozialdemokratek gogoz defendatuko dute beren aberria (...), ez baitira burgesia baino gutxiago abertzaletasunean (!)”. Nolanahi ere, zehazte aldera, jarrera ofizialak lehen aipatutako kongresuek ezarritako norabideari eusten zioten, alderdiak ekaitzaren aurreko hilabeteetan izandako jarduera indartsuari eskerrak. Atera kontuak: gerra-kredituen bozketa baino hamar egun lehenago, Alemaniako gobernuak Errusiari gerra deklaratu baino astebete lehenago, alderdiak oraindik ere zera esaten zuen: “Alemaniako proletariotza kontzienteak, gizadiaren eta zibilizazioaren izenean, gerraren sustatzaileen aurkako protesta sutsua egiten du”.
“Espartakistak” 1916ko martxoan sortutako fakzio sozialdemokrata ziren, eta Rosa Luxemburgek Juniusen liburuxkan garatutako tesiak eta sozialdemokraziari kritika zituen oinarritzat. Alderdi barruko joera komunistaren hezurmamitzea irudikatzen zuten
Gerraren agerpena ezin hobeto egokitu zen faktoreen konbinazio horretara, eta horrela hasi zen Rosa Luxemburgek “nazioarteko mugimendu sozialistaren historiako egun beltzenetako bat” izendatu zuen hori. Aukera politiko guztiek erasotzaileen eta erasotuen diskurtso manikeo eta makabroa zerabilten, aberriaren eta “batasun sakratuaren” defentsan gotortzeko. Nazioartean bakealdi baterako aukera desagertua zen, eta sozialdemokraten zuzendaritzak posizioa hartu zuen. Aldeko 68 botorekin eta kontrako 14rekin, ordezkaritza sozialdemokratak aho batez erabaki zuen gerra-kredituen aldeko botoa ematea (botoaren diziplinari jarraituz), eta, hala, nazioarteko prozesu historiko bati bide eman zitzaion, “porrot” izenez ezagutuko zena. Haustura atzeraezina izan zen, eta ondorio ezagunena III. Internazionalaren sorrera izan zen; komunista, alegia. Nazioarteko prozesu horretan, aldi berean, haustura-prozesu erabatekoak piztu ziren garaiko alderdi sozialdemokratetan. SPDren kasua, berriz ere, eredu izan zen. Leninek ondoko hitzekin diosku: “Internazionaleko liderrek sozialismoa traizionatu dute gerra-kredituen alde bozkatuz (...) Sozialismoa egoera honetan badago, ohoregabetuta, erantzukizuna, batez ere, sozialdemokrata alemaniarrena da, II. Internazionaleko alderdi indartsu eta itzal handikoena izanik”.
Oposizioa
Bozketa egin zuten arratsalde horretan bertan, horretan bertan, alderdiko hainbat kidek bilera egin zuten, besteak beste Rosa Luxemburg eta Franz Mehringek, egoera politiko berrian esku hartzeko helburuarekin (alderdi barruan garrantzi handia zuen militantea zen Mehring, aurreko belaunaldi bateko kide izateagatik eta bere maila politiko altu eta esperientziagatik). Nahiz eta gerra-kredituen alde bozkatzeko erabakiak SPDren barruan zeuden joera desberdinen arteko haustura ekarri de facto, joera horiek defendatutako jarrerak ezkonezinak zirenez, SPDren antolamendu-mailako desintegrazio-prozesua ez zen oraindik gertatu. Oposizioak printzipio eta bertigo sorta bati egin behar zion aurre, eta horrek eragotzi egin zion pauso bat aurrera ematea eta zatiketa burutzea. Alderdiaren oinarrietan eztabaida bat sortzeko itxaropena zegoen (nahiz eta eztabaida hori partzialki baino ez gauzatu), indar korrelazioan posizioak irabazteko helburuarekin, baina esperantza horrek ostrazismo politikoan erortzeko beldurrarekin egin zuen topo. Horrek harreman korapilatsu bati eman zion bide, aglutinatzailea izan zen oinarriek alderdiaren aparatu politikoa konkistatzea lehenesten zuen printzipio politikoa (printzipio horrek aurre egiten zion oportunismoarekin inolako zalantzarik gabe hausteko boltxebikeek zuten ikuspegiari, nahiz eta horrek alderdi berri bat sortzea esan nahi izan). Erabaki horrek propaganda- eta eztabaida-jarduera handia ekarri zuen (jarduera hori, batez ere, alderdi barruan garatu zen), eta urte pare bat iraun zuen, eta gero eta publikoagoa izan zen.
Nolanahi ere, une jakin batetik aurrera egoera jasanezin bihurtu zen. Alderdi barruan hiru fakzio nagusiak (gehiengoarena, zentristak eta ezkerreko erradikalak) elkarren artean gerra irekian egoteaz gain (azkenekoek ez zuten zalantzarik lehen bien jarrerak modu irekian kritikatzeko, eta lehenengoek ez zuten zalantzarik agintariekin lankidetzan aritzeko, azken biak zapaltze aldera), egoerak bi talde parlamentario sortzea ekarri zuen, eta, aldi berean eta modu paraleloan, oposizioak gorputz organizatibo autonomoak eskuratu zituen.
Errelatoaren une honetan, koiuntura historiko espezifikoa zein zen eta oposizioak bere jarduera zein baldintzatara egokitu behar izan zuen adierazi beharra dago, haren aukerak eta potentziak mugatzen dituen markoa marrazten duten heinean. Lehenengo elementua oposizioaren barne-banaketan aurkitzen dugu; izan ere, gertaeren garapenak beharturik bateratuta zegoen arren, oso oposizioa zatituta zegoen jarrera kontrajarriak zituzten hainbat antolakundetan (lerro horietako bakoitzaren ordezkari nagusien arteko etengabeko kritika eta salaketa gurutzatuak horren isla dira). Horri gehitu behar diogu oposizioak oso joko eremu konplexuan garatu behar izan zuela bere jarduera, gerra-egoerak mugatuta kanpotik (praktikan, askatasun politiko eta ekonomikoak erabat ezabatzea ekarri zuen horrek, nahiz eta ordenaren alderdiek maniobra-tarte bat izan) eta, barnetik, berriz, “aberria etsaiaren aurrean defendatzeko” diskurtsoak Alemaniako sektore herrikoian lortu zuen errotze sakonak.
Hirugarrenik, SPDren barruko antolakunde minoritarioen konstelazio osoa zeharkatzen zuen antolaketa-ahultasuna dago, eta haren ondoriozko ahultasun efektiboa. Zuzendaritzak alderdiaren aparatua kontrolatzen zuen, zentzu hertsian ez ezik, zentzurik zabalenean ere (kontuan hartu Alemaniako sozialdemokraziak garatutako antolakuntza-sarea hedadura zabala); sindikatuek, erakundeek, komunikabideek... guztiek erantzuten zieten zuzendaritzaren mandatuei. Oposizioak, aldiz, babarrunak eltzetik atera behar izaten zituen, bai egituretan, bai bere jarduera gauzatzeko erabiltzen zituen tresnetan. Ez zuen alderdi propiorik izan geroagora arte –zatiketa gauzatu zen arte–, eta, orduan ere, gaitasun operatiboak murritzak zituen, gehiengoarenak baino askoz txikiagoak, bestela ere. Azken puntu horri dagokionez, aipatzekoa da oposizioko militanteei (komunistei, batez ere) nolako jazarpena eta errepresioa egin zien SPDko gehiengoaren fakzioak eta Alemaniako Poliziak. Horrek oposizioa bere jarduera politikoa klandestinitatean eta legez kanpo (edo legearen aurka) egitera eta aldiro bere burua berrasmatzera behartu zuen (izan ere, militanteak asko aldatzen ziren kartzelaldiengatik eta frontera joan behar izateagatik, eta itxi, bertan behera utzi edo legez kanpo utzi zizkieten agitazio plataforma ugari). Hori gutxi balitz bezala, garaiko sozialdemokraziaren koordenada taktiko zein estrategikoak ere kontuan hartzekoak dira; zehazki, arestian aipatutako Alemaniako sozialdemokraziarenak.
Aldeko 68 botorekin eta kontrako 14rekin, ordezkaritza sozialdemokratak aho batez erabaki zuen gerra-kredituen aldeko botoa ematea (botoaren diziplinari jarraituz), eta, hala, nazioarteko prozesu historiko bati bide eman zitzaion, “porrot” izenez ezagutuko zena
Denborarekin, oposizioa modu indibidualizatuagoan zehaztuz joan zen. Lehenik eta behin, zatiketa formalaren prozesutik igaro behar izan zuen, edo, bestela esateko, gehiengoak alderditik kanporatu. Kanporatze horretatik sortu zen USPD, Alemaniako Alderdi Sozialdemokrata Independentea. Alderdi hori saski-naski moduko bat zen, eta bertan amaitu zuten SPDren hondar politiko dibergente guztiek, nahiz eta horien arteko harremana konplexua izan, eta elkarrekiko nahigurarik gabea. Egoera berri batean egon arren, espartakistek, beste behin, ez zuten oportunismoaren hondarrekin hausteko erabakirik hartu. “Espartakistak” 1916ko martxoan sortutako fakzio sozialdemokrata ziren, eta Rosa Luxemburgek Juniusen liburuxkan garatutako tesiak eta sozialdemokraziari kritika zituen oinarritzat. Alderdi barruko joera komunistaren hezurmamitzea irudikatzen zuten (nahiz eta jarrera hori soilik haiena ez izan), eta modu irmoenean eta irekienean alderdiaren ildo nagusiaren aurka agertu ziren elementuak biltzen zituen, aurkakotasun hori mobilizazioarekin eta espetxealdiarekin ordaindu behar izan bazuten ere. Haien tesiek koherentzia zuten tradizio sozialistaren doktrinarekin eta gerraren aurreko urteetako kongresuetan hartutako tesiekin. Jarrera argia eta gardena zuten: “Lotsatuta, desohoratuta, odoletan igerian eta lohia dariola: horrela ikusten dugu gizarte kapitalista (...) Eta orgia horren erdian, mundu mailako tragedia bat gertatu da: sozialdemokrazia alemaniarrak amore eman du”, irakur dezakegu Juniusen liburuxkaren hasierako hitzetan. Zentzu horretan, Alemaniako oposizioaren adierazpenik garbi eta zuzenenetako bat izan ziren. Espartakistek gerraren aurka izan zuten jarrera nekaezina argitasunaren eta gardentasunaren koordenatu berberetan hedatzen zen. “Friedrich Engelsek behin esan zuen: ‘Gizarte kapitalista dilema baten aurrean dago: sozialismorako aurrerapena edo basakeriarako erregresioa’. Zer esan nahi du ‘basakeriara itzultzeak’ Europako zibilizazioaren egungo etapan? (...) Une honetan nahikoa da gure ingurura begiratzea gizarte kapitalistan basakeriara itzultzeak zer esan nahi duen ulertzeko. Mundu gerra hau basakeriarako erregresio bat da”. Gerraren izaera estrukturala salatzen zuten, baita chauvinismoaren bandera faltsuaren ustelkeria eta defentsa nazionala ere. Baina, batez ere, bide-orri bat marraztu zuten: “Mundu gerra honek (...) Alemaniako proletariotza herriaren zuzendaritzara eramateko eginkizuna du, hasiera emateko kapitalaren eta lanaren arteko nazioarteko gatazka handiari, munduaren nagusitasun politikoa lortzekoari” (nahiz eta ez guztiz bat egin Leninek gerra inperialista gerra zibil bihurtzeko beharraz defendaturiko tesiarekin).
Eta horrela iritsi zen 1917a
Eta horrela iritsi zen 1917a. Gertakari orokorren zein gerra-gertakarien bilakaerak fase historiko berri bat ireki zuen. Gerrak heriotza eta miseria pilatzen jarraitu zuen deskribaturiko gertakariek iraun zuten hilabeteetan zehar. Borrokan ziren herrialdeen egonkortasun soziala harizpi bakarretik zegoen zintzilik. Hainbeste, ezen Otsaileko Iraultzak garaitu egin baitzuen tsarren Errusia beldurgarri hura, eta urrian loriatsu altxatu baitzen iraultza sozialista. Jakina, gertakari horrek dantzan jarri zuen une hartako nazioarteko agertokia. Gerrari dagokionez, disolbatu egin zen alemaniarren guda-fronteetako bat. Errusiar iraultzaileek, boterea eskurarazi zien programarekin bat eginez, gerra bukatzearen alde egin zuten apustu. Maila politikoan, ordea, are oihartzun handiagoa izan zuten. Ez munduko proletariotza osoarentzat erreferentzia zirelako bakarrik, baizik eta, gerrak bezalaxe, eragile politikoak norbaiten alde jartzera behartu zituelako. Alemanian, dagoeneko ezarrita zeuden posizio politikoen jarraipena edo garapena besterik ez zuen ekarri horrek. Gehiengoak eta sindikatuak ordenari eusten ahalegindu ziren; baita zentristak ere, nahiz eta modu ez hain agerikoan (“Nola bukatuko da?”, galdetzen zion garai hartan Kautskyk bere buruari, “deskonposizio sozial eta politikoagatik, kaosean”). Edonola ere, koiuntura-aldaketa horrek erradikalen posizioa indartu zuen, langile mugimenduarekin eta Alemaniako langile klasearekin zuten harremanean barne. Iraultza sobietarrak, osoko zuzenketa eginez, irmo inposatu zuen bere errealitatea. Haren existentzia hutsak baieztatu egiten zituen Alemaniako zenbait destakamentu komunistak defendaturiko tesiak, eta munduari erakusten zion posible zela norabide-aldaketa erradikal bat, atzean utziko zituena miseria eta heriotza, baita haiek sorrarazten dituen sistema ustela ere.
Komunistek berehala ekin zioten lanari. Otsaileko Iraultzaren oihartzuna bere horretan erabilgarria izan zen Alemaniako antolakuntza iraultzailearen agitaziorako. Apirilean, protesta, mobilizazio eta greba olde bat piztu zen, eta zenbait egunez astindu zuen Alemanian ezarritako barealdia (gutxi gorabehera 300.000 grebalari izan zirela kalkulatzen da). Ekainean, itsas armadako gizonen artean egindako lana bere fruituak ematen hasi zen, eta horrek tentsio sozialeko foku berri bat ireki zuen. Urritik aurrera, boltxebikeak gerraren kontrako eta iraultzaren aldeko tesiak zabaltzen hasi ziren soldadu alemaniarren artean. Nazioarteko elkartasunak Brest-Litovskeko negoziazioetan egin zituen ahalegin guztiak. Espartakistak 1918ko urtarrilean pasatu ziren ekintzara, bake orokorraren aldeko greba orokor baten deia egin zutenean. Negoziazio gogorren ondoren, oposizioaren barruko fakziorik erradikalenek grebarekin bat egitea erabaki zuten. Urtarrilaren 28an, hiriburuko kaleak hartu zituzten 400.000 grebalarik, zazpi puntuko programa baten bueltan mobilizatuz; puntu horien artean zeuden bakea lortzea trukean anexio eta indemnizaziorik gabe; adierazpen- eta bilera-askatasuna berrezartzea; enpresen desmilitarizazioa; eta Estatua maila guztietan demokratizatzea. Hegal erradikaleko antolakundeen arteko desadostasunen eraginez, ezin izan zen bide-orri argirik ezarri, eta greba, norabidea galduta, itzali egin zen, errepresio gogorragatik eta zuzendaritza politiko falta nabarmenagatik. Alabaina, azken hilabeteetako borroka-zikloa arrastoa uzten hasia zen. Etapa hura osatu zuten borroka-prozesuetan zehar metaturiko esperientziak, Errusian bezalatsu, herrialde osoan Langileen eta Soldaduen Kontseiluak sortzean gorpuztu ziren (hala ere, haien irismen eta ahalmena Errusiakoena baino txikiagoa izan zen, eta haietako asko SPDk kontrolatzen zituen, eta batzuetan baita dinamizatu ere).
Alemaniako gobernuak, praktikan, lurra jo zuen barne kontraesanen eraginez, eta botere egiturak orbangabe mantentzen ahalegindu zen gobernu sozialdemokrata
Eta horrela iritsi zen porrot militarra. Alarma guztiak piztu ziren. Alemaniar nazioa oso desegonkortuta zegoen arlo zibilean zein militarrean. Abagune perfektua zirudien. Ordea, militante iraultzaileek jasandako errepresioak are gehiago nabarmentzen zituen mugimendu iraultzaileak urteetan izanak zituen ahulguneak. Gazte iraultzaileen antolakundeak bakarrik erakusten zuen egoerari erantzuten ahalegintzeko behar adinako antolakuntza-indarra. Baina bazirudien iraultza ez zegoela itxaroteko prest, eta azaroan agertu zen nagusitasunez, goizegi alegia, beste hainbatetan bezala. Urriaren hasieran, honelako analisia egiten zuten espartakistek egoeraz: “Egoera iraultzaile bat, non berriz agertzen diren Alemaniako burgesiak 1848ko iraultzan ebatzi ezin izan zituen arazo guztiak”. Hala, gerraren kontrako programa argi bat prestatu zuten. Urriaren bukaeran, Liebknecht askatu zuten, zeina ordurako gerraren kontrako izarra baitzen bai masen artean, bai lubakietan. Milaka lagunek egin zioten ongietorria, Potsdamen. Gobernuaren eta Poliziaren kontrako ekintzak etengabe ugaritu ziren urriko azken egunetan. Baina fakzio erradikalaren zuzendaritza, masen indarrek hura garaitzeko arriskua gorabehera, ez zen ausartzen pausoa ematera, ez baitzegoen adostasunik jarraitu beharreko bideari zegokionez. Grebara jo zuten itsas armadako gizonek, mitin jendetsuetan enperadorearen abdikazioa eskatu zen, eta manifestazio zentraletarako deiak entzuten ziren. Die Rote Fahne egunkariak honakoa aldarrikatzen zuen: “Alemaniako iraultzaren hasiera da, munduko iraultzaren hasiera! Osasuna munduko iraultzaren ekintzarik boteretsuenarentzat! Gora sozialismoa! Gora Alemaniako Langileen Errepublika! Gora munduko boltxebismoa!”. Hasia zen Alemaniako iraultza.
Odolik isuri gabe, azaroaren 9rako sozialdemokraziaren esku zegoen gobernua. Independenteek burua makurtu eta Eberten eskaintza onartzea erabaki zuten, hau da, koalizio gobernu baten bidez, sozialdemokraziak indarrez eustea erortzear zegoen Alemania hari. Espartakistak, jakina, gobernutik kanpo utzi zituzten.
Baina indar korrelazioa aldatzen hasi zen iraultzaren ondorengo hilabeteetan. Espartakistek argi ikusten zuten hasierako fase hura ez zela nahikoa izan: haustura-prozesua bururaino eraman behar zen, iraultza erreala egiteke zegoen. Egiazki, Alemaniako gobernuak, praktikan, lurra jo zuen barne kontraesanen eraginez, eta botere egiturak orbangabe mantentzen ahalegindu zen gobernu sozialdemokrata. Haren kezka nagusia espartakistak ziren, “aztoratzaileak” izateagatik eta haien programaren bidez botere burgesaren funtsezko egiturei eraso egin nahi izateagatik.
Gertakariak azken urteetako bide “normalen” barruan garatu izanak eta eragileek beste behin posizio berberak hartu izanak bestelako ondorio bat ekarri zuen oraingoan. Bukatzen ari zen USPDren barruko koexistentzia. Espartakistek kongresu bat deitzea erabaki zuten, eta antolakunde berri bat sortu zen hartatik, KPD (Alemaniako Alderdi Komunista), bat eginez Alemaniako Komunista Internazionalistekin, Bremeneko Taldearekin eta beste zenbait antolakunde iraultzaile minoritariorekin. Tesi argi eta zuzen bat zegoen sorrera horren oinarrian: “Alderdi autonomo berri bat eratu behar dugu (…) solidoa eta homogeneoa bere teorian eta borondatean; programa argi bat izan behar du, helburuak ezartzen dituena, bai eta mundu iraultzaren interesetarako balio duten bitartekoak ere”.
Inperialismoaren eta gerraren arteko beharrezko harremanetik, edo, hobeto esanda, gerraren eta metabolismo sozial kapitalistaren arteko harremanetik, bakearen eta iraultzaren arteko beharrezko lotura ondorioztatzen da. Ordena ekonomiko, politiko eta soziala suntsitzea eredu berri bat eraikitzeko
Aste odoltsuak behin betiko errematea eman zion iraultzari. Gobernu sozialdemokratak ordena nahi zuen beste ezeren gainetik, eta KPDk haragitzen zuen ordena haren kontrako mehatxurik handiena. KPDko kide batzuek langileen probokazio gisa eta Alemaniako Iraultzaren kontrako kolpe gisa interpretatu zuten Emil Eichhorn Polizia Independentearen prefektua kargugabetu izana. Irteerako pistola-tiroa izan zen. Mobilizazio deialdi hark izan zuen erantzun oparoak matxinada-giroa sortu zuen berriz hiriburuan. Radekek honela deskribatzen du: “Masek hain modu nabarmenean parte hartzen zuten manifestazioetan, ezen egun horietan ezinezkoa izango baitzen Berlinen boterea hartzea”. Ordea, zerbaitek kale egin zuen berriz. KPDk ez zuen lortu prozesuaren abangoardian kokatzea; ez zen zuzendaritza-gaitasunik izan, ezta zuzendaritza edo proie
Los combatientes de Junio, las víctimas de la Comuna, los mártires de la Revolución Rusa: una lista interminable de fantasmas sangrantes. Han caído en el campo del honor, como dijo Marx refiriéndose a los héroes de la Comuna, para ocupar para siempre su lugar en el gran corazón de la clase obrera. Ahora millones de proletarios están cayendo en el campo del deshonor, del fratricidio, de la autodestrucción, (...). Pero no estamos perdidos y la victoria será nuestra si no nos hemos olvidado cómo se aprende. Y si los dirigentes modernos del proletariado no saben cómo se aprende, caerán para “dejar lugar para los que sean más capaces de enfrentar los problemas del mundo nuevo”.
Rosa Luxemburgo
Guerra, guerra, guerra. Guerra, guerra y más guerra. Guerra, guerra y, después, guerra. Hablar de la coyuntura histórica actual significa inevitablemente hablar de la guerra. Vivimos, aparentemente, en un mundo dislocado, en proceso de desintegración. Las dinámicas sociales evolucionan constantemente y esto genera una especie de telón de fondo rasgado por el choque y el conflicto. Parece que el cambio deriva en desequilibrio, y el desequilibrio en guerra, tanto en el plano bélico como en el social. En cualquier caso, esto, lejos de ser un tema de coyuntura, representa más bien una cuestión histórica. Y es que, aunque cambien los actores particulares y su atrezzo, todo el desarrollo histórico de la formación social capitalista (no de manera exclusiva, pero sí específicamente) está atravesada por el cambio, el desequilibrio e, inevitablemente, la guerra. Y es así como se nos presenta a altas horas, encorsetada entre tensiones y contradicciones sociales que no paran de enredarse, tambaleante.
Hoy pretendía, parapetado en la actualidad del tema en general y el interés del caso particular, repasar las actitudes y posicionamientos del Partido Comunista Alemán (KPD) en torno a la guerra. No obstante, uno tiene la mala costumbre de enrollarse cada vez que arranca a hablar. Además, resulta complicado hablar de algo sin relación, sin conexiones ni diferencias. El ejercicio de contextualización y el de establecer un mapa de coordenadas se impone, pues, como punto de partida a la hora de abordar un tema. Así lo exige también este tema a tratar. Hablar del KPD implica hablar de la socialdemocracia alemana, concretamente del SPD. Igual que abordar su postura ante la guerra implica abordar la del SPD. Ya que, a fin de cuentas, el nacimiento del KPD es el correlato de la traición de la socialdemocracia alemana. Nace y se desarrolla en oposición a ella. La historia del KPD es oposición, incondicional, en el sentido más estricto. Oposición al SPD, oposición a la guerra, oposición a la sociedad capitalista y a todos los horrores que emanan de esta caja de Pandora. En la misma medida enque es el relato de un martirio que descansa, esperando su redención, en los anales de la historia del movimiento obrero.
La historia de una bancarrota
El Partido Socialdemócrata Alemán (SPD) representa la culminación del cambio de paradigma político organizativo general que se da en el contexto que rodea la inauguración de la II. Internacional. Hablamos de una época que se inaugura partiendo de un cisma político, con tintes tanto estratégicos como territoriales, en el que se trató de hacer de la necesidad virtud, edificando un espacio histórico sobre el que se fueron levantando las estructuras políticas sobre las que versa el ocaso del siglo XIX y el amanecer del XX. Grandes organizaciones de masas, que trascendiendo la gramática política del heterogéneo elenco que caracterizaba la Asociación Internacional de Trabajadores, apostaron de manera más o menos unificada por la síntesis social-democrática (aunque, como comprobaremos a lo largo del relato, esta se comprenda en claves diferentes, y persista la existencia de facciones, y de facciones en pugna), y obtuvieron su reflejo supraestatal en la II Internacional, también conocida como la Internacional Socialista.
A fin de cuentas, el nacimiento del KPD es el correlato de la traición de la socialdemocracia alemana. Nace y se desarrolla en oposición a ella. La historia del KPD es oposición, incondicional, en el sentido más estricto
En este contexto, el SPD adquirió una importancia crucial en lo respectivo al movimiento obrero internacional de la época. Una influencia y capacidad de dirección cuyo análisis puede ser desplegado a tres principales niveles, en los que podemos desglosar un razonamiento tanto en términos absolutos como relativos. En primer lugar, el SPD contaba con la militancia más numerosa en el panorama internacional, organizada además dentro de un entramado organizativo muy amplio en el que se contaban partido, sindicato y demás organizaciones obreras desplegadas a lo ancho de los diversos ámbitos de la vida social, en coherencia con la visión socialdemócrata de los “dos mundos”. Este es por sí solo un hecho que serviría para justificar de alguna manera su referencialidad e influencia o peso. No obstante, adquiere una mayor significación cuando la valoramos a la luz de la coyuntura política de la época que responde al segundo de los elementos. Y es que, en la casi mitad de siglo que comprende este nivel del análisis, la socialdemocracia alemana caminó en una senda ascendente en la arena electoral, tanto a nivel general como sindical. Algo que encaja a la perfección con la tendencia y la creencia general de la época, muy centrada en abordar el poder parlamentario de manera gradual a través de las urnas y “el trabajo diario”. Este proceso se dio de la mano de una suerte de profesionalización, que tornándose en objetivo en sí mismo, derivó en un partido burocratizado y exclusivamente centrado en la conquista de reformas, que a la vez que aproximaba la consecución del socialismo, servía para seguir ganando posiciones entre las masas. En tercer lugar, el SPD recibió el testigo de la dirección teórica del movimiento, principalmente a través de las figuras puente entre los padres fundadores del marxismo y la II Internacional, tales como Bebel o Kautsky.
A su vez, el SPD fue la organización encargada de promover el nacimiento de la II Internacional, una organización supraestatal con el objetivo de reconstruir la unidad operativa del proletariado como sujeto internacional. No sorprenderá a nadie el señalamiento de la fuerte vinculación que la II Internacional tuvo desde un primer momento con la guerra. El carácter caprichoso de las tendencias históricas situó el nacimiento de la II Internacional en el mismo mapa de coordenadas al que tres décadas más tarde debió su muerte. Las décadas finales del siglo XIX albergaron el proceso de acumulación que a más de un siglo de distancia reconocemos bajo el término “imperialismo”. Época de fuerte desarrollo capitalista con un marcado componente territorial tanto a la hora de delimitar o definir a los agentes implicados, como a la hora de establecer sus pautas relacionales. Semejante coyuntura histórica obligó a la Internacional a dar pasos firmes hacia la caracterización de la guerra y a adoptar posiciones frente a ella. La resolución del Segundo Congreso de la Internacional oficiado en Bruselas (redactada por Wilhelm Liebknecht, líder y fundador del SPD, junto con Édouard Vaillant) habla de ella en los siguientes términos: “El militarismo (...), es el resultado fatal del estado permanente de guerra abierta y latente, impuesto sobre la sociedad por el sistema de explotación del hombre por el hombre y la lucha de clases (...) Declara que todos los esfuerzos encaminados a obtener la abolición del militarismo y la instauración de la paz entre las naciones (...) sólo pueden ser utópicas e impotentes si no alteran las fuentes económicas del mal”. Asimismo declara que “el único medio capaz de evitar una guerra general” es “el triunfo del socialismo”, en un llamamiento “a todos los trabajadores (...) contra todos los deseos de guerra y contra las alianzas que la favorecen”.
El militarismo (...), es el resultado fatal del estado permanente de guerra abierta y latente, impuesto sobre la sociedad por el sistema de explotación del hombre por el hombre y la lucha de clases
Esta tesis sienta las bases del discurso y la acción política que desarrolló la Internacional Socialista a lo largo de los próximos años, cuya pertinencia se ratificó (a la vez que se profundizó y concretó) en los congresos que se llevarán a cabo en los años posteriores, léase en Zurich, Londres, París y Stuttgart. En todos ellos, los miembros de la socialdemocracia alemana desempeñaron un papel protagónico a la hora de presentar informes, redactar resoluciones, presentar enmiendas y participar en los debates. Tal y como nos informa Rosa Luxemburgo en su Folleto de Junius, sobre el que seguro volveremos más tarde: “La socialdemocracia alemana era la joya de las organizaciones del proletariado consciente. Las socialdemocracias de Francia, Italia y Bélgica, los movimientos obreros de Holanda, Escandinavia, Suiza y Estados Unidos, seguían ilusionados sus pasos. (...) En la Segunda Internacional la socialdemocracia alemana era sin duda el factor decisivo. En cada congreso, en cada plenario del Buró Socialista Internacional, todo dependía de la posición del grupo alemán”. Además, lejos de ser un posicionamiento meramente propagandístico, esta tesis estaba dirigida a la acción desde su misma formulación (en la que ya se recogen condenas y propuestas para la acción concretas) y posteriormente se desarrolló en campañas de lucha concretas a medida que el escenario internacional explotaba en su camino hacia la Gran Guerra.
En cualquier caso, las cosas empezaron a cambiar a medida que el momento crucial se acercaba. La traición de los dirigentes de la II Internacional no es un hecho que pueda explicarse, por supuesto, sin observar el desarrollo de tendencias y grietas presentes desde el nacimiento mismo del SPD (en tanto que es imposible sustraerlo del estado del movimiento obrero de la época y sus características). Cada posicionamiento concreto responde en última instancia a un planteamiento estratégico general, así como a cambios o transformaciones políticas que responden de manera más directa a la coyuntura. Podría decirse que en este caso el proceso responde a tres principales factores;
Una falta de claridad en los principios políticos más generales (en los que se establece una especie de separación entre el análisis de la realidad y la manera de enfrentarse a ella), una coyuntura histórica específica (en la que el capitalismo se encontraba en una fase ascendente, especialmente en el caso de Alemania, del que derivan ideas como la del “ultraimperialismo”, y del que nace una cada vez más abundante capa de estratos medios que creen encontrar en su colina de migajas un bastión a defender), y una coyuntura y evolución política concreta (en la que los datos, resultados electorales y sindicales cada vez adquirieron una mayor significación y fueron imponiéndose sobre el resto de interpretaciones posibles).
Con una relación de 68 votos a favor frente a 14 en contra, la bancada socialdemócrata decidió votar unánimemente (siguiendo la disciplina de voto) a favor de los créditos de guerra, abriendo las puertas del proceso histórico a escala internacional, que en adelante conoceremos bajo la denominación de “bancarrota”
El caso es que por una cosa o la otra las posiciones de una parte de la socialdemocracia alemana empezaron a resbalar de manera gradual hacia el nacionalismo y el belicismo, aduciendo razones de índole defensiva. Es necesario señalar que este proceso se dio en la forma de una pugna dentro del partido, en el que se debatieron en adelante posiciones contrapuestas. No obstante, el simple hecho de que este tipo de ideas o razonamientos se hiciesen de manera pública, y nada menos que en un congreso del partido, representa en sí mismo, como poco, una ruptura respecto a la línea y a la acción política del SPD hasta la fecha. Las palabras de Noske en el Congreso de Essen resultan clarificadoras al respecto: “En el caso de que nuestro país se vea seriamente amenazado, los socialdemócratas defenderán su patria con entusiasmo (...), pues no son menos patriotas que la burguesía (!)”. En cualquier caso, se puede puntualizar que los posicionamientos oficiales seguían apuntando en la dirección pautada por los distintos congresos antes mentados, dirección reforzada por la actividad llevada a cabo por el partido a lo largo de los meses que preceden a la tormenta. Para hacernos una idea, apenas diez días antes de la votación de los créditos de guerra, una semana antes de que el gobierno alemán declarase la guerra a Rusia, el partido aún seguía manifestando que “el proletariado consciente de Alemania, en nombre de la humanidad y de la civilización, eleva una vibrante protesta contra los promotores de la guerra”.
La irrupción de la guerra encajó perfectamente en esta combinación de factores, para dar pie al que Rosa Luxemburgo definió como “una de las fechas más negras en la historia del movimiento socialista internacional”. Todo el abanico político se impregnó del macabro discurso maniqueo de los agresores y los agredidos para cerrar filas en torno a la defensa de la patria y la “unión sagrada”. La posibilidad de un periodo de paz a nivel internacional se había esfumado, y la dirección socialdemócrata decidió tomar partido al respecto. Con una relación de 68 votos a favor frente a 14 en contra, la bancada socialdemócrata decidió votar unánimemente (siguiendo la disciplina de voto) a favor de los créditos de guerra, abriendo las puertas del proceso histórico a escala internacional, que en adelante conoceremos bajo la denominación de “bancarrota”, un cisma de carácter irreversible, cuya consecuencia más sonada será la creación de la III Internacional, en este caso comunista. Este proceso a escala internacional, a su vez, se descompone en tajantes procesos de ruptura en los diferentes partidos socialdemócratas de la época. El caso del SPD representa, en este caso también, la norma. Lenin nos lo explica con las siguientes palabras: “Los líderes de la Internacional han traicionado al socialismo votando los créditos de guerra (...) Si el socialismo se encuentra así, deshonrado, la responsabilidad incumbe ante todo a los socialdemócratas alemanes, que eran el partido más fuerte e influyente de la II Internacional”.
La oposición
Esa misma tarde, distintos miembros del partido, entre los que se encontraban Rosa Luxemburgo y Franz Mehring (militante de gran importancia dentro del partido debido a su pertenencia a una generación previa y a su nivel político y experiencia) se reunieron con el objetivo de tomar partido en la nueva coyuntura política. Aunque la decisión de votar en favor de los créditos de guerra significaba de facto la ruptura entre las distintas tendencias que coexistían dentro del SPD, debido al cariz irreconciliable de las posiciones defendidas por cada una de ellas, el proceso de desintegración a nivel organizativo del SPD debió esperar. La oposición se enfrentaba a una mezcla de principios y vértigos, que le impidieron dar un paso adelante y consumar la escisión. La esperanza (que se realizó solo parcialmente) de generar un debate en las bases del partido con el objetivo de ganar posiciones en la correlación de fuerzas se encontró con el miedo a caer en el ostracismo político, dando pie a una complicada relación en la que el principio político que primaba la conquista del aparato político del partido por parte de las bases (enfrentada a la visión bolchevique de ruptura sin reservas con el oportunismo, aunque eso significara la creación de un nuevo partido) hizo las veces de aglutinante. Esta decisión derivó en una actividad de propaganda y un debate (principalmente en clave intrapartidaria) que se prolongó durante un par de años, en los que fue adquiriendo un carácter cada vez más público.
El nombre de “espartaquistas” responde a la facción socialdemócrata conformada, tomando como base la crítica a la socialdemocracia y las tesis desarrolladas por Rosa Luxemburgo en el "Folleto de Junius". Representaban la encarnación de la tendencia comunista dentro del partido
En cualquier caso, a partir de cierto momento la situación se hizo insostenible. Además de la existencia de tres principales facciones (mayoritarios, centristas y radicales de izquierda) en guerra abierta (en la que los últimos no dudaban en criticar de forma abierta las posiciones de los dos primeros y en la que los primeros no dudaban en colaborar con las autoridades para aplastar a los dos últimos) dentro del partido, la situación degeneró hacia la creación de dos grupos parlamentarios y, a su vez, la oposición fue adquiriendo gradualmente cuerpos organizativos autónomos de manera paralela.
A este nivel del relato, es necesario señalar la coyuntura histórica específica y las condiciones a las que la oposición tuvo que adaptar su actividad, en tanto que dibujan el marco que delimita las posibilidades y potencias de esta. El primer elemento lo encontramos en la división interna de la oposición, que, unificada de manera forzada por el desarrollo de los acontecimientos, se encontraba muy dividida en diversas organizaciones con posturas además contrapuestas (la acción cruzada de constante crítica y denuncia entre los principales representantes de cada una de estas líneas es un reflejo de esto). Debemos sumar a esto el hecho de desarrollar su actividad en un campo de juego muy complejo, limitado a nivel externo por el estado de guerra (que a nivel práctico se traduce en la supresión total de libertades políticas y económicas, aunque los partidos del orden gozarán de cierto margen de maniobra) y a nivel interno por la intensidad con la que el discurso de la “defensa de la patria frente al enemigo” logró calar en las capas populares alemanas.
En tercer lugar, observamos la debilidad organizativa y, en consecuencia, efectiva que atravesará a toda la constelación de organizaciones minoritarias dentro del SPD. La dirección controlaba no solo el aparato del partido en sentido estricto, sino también en el sentido más amplio (entiéndase dentro de la vasta extensión del tejido organizativo desarrollado por la socialdemocracia alemana): sindicatos, organizaciones, medios de comunicación… todos respondían a los designios de la dirección. La oposición, por el contrario, tenía que sacarse las castañas del fuego tanto a nivel de estructuras como de herramientas con las cuales desplegar su actividad, y no contó con un aparato de partido propio hasta tiempo más tarde, cuando la escisión se consumió, y aún entonces sus capacidades operativas fueron reducidas y, en cualquier caso, mucho menores que las de los mayoritarios. En relación con este último punto, merece una mención especial la vigilancia canina a la que estaban sometidos los militantes de la oposición y la represión sufrida por estos (los comunistas,, principalmente) proveniente de la facción mayoritaria del SPD y los cuerpos del orden en Alemania, que obligaba a la oposición a desplegar su actividad política en la clandestinidad y al margen (y en contra) de la ley, obligada a su vez a reinventarse constantemente (por la rotación de militantes –resultado de encarcelaciones y movilizaciones al frente– y por el cierre, suspensión o ilegalización de las distintas plataformas de agitación). La guinda del pastel la ponen las coordenadas tácticas y estratégicas de la socialdemocracia de la época y más concretamente de la alemana antes mencionadas.
Con el tiempo, la oposición se fue perfilando de manera más individualizada. Tuvo que pasar en primer lugar por el proceso de escisión formal, o expulsión del partido por parte de los mayoritarios. De esta expulsión nació el USPD, el Partido Socialdemócrata Independiente de Alemania, una especie de cajón de sastre en el que acabaron todos los restos políticos divergentes del SPD, a pesar de que la relación entre ellos fuese por lo menos compleja, y mutuamente indeseada. A pesar de encontrarse en una nueva coyuntura, los espartaquistas no se decidieron a romper, una vez más, con los restos del oportunismo. El nombre de “espartaquistas” responde a la facción socialdemócrata conformada como tal en marzo de 1916, tomando como base la crítica a la socialdemocracia y las tesis desarrolladas por Rosa Luxemburgo en el Folleto de Junius. Representaban la encarnación de la tendencia comunista dentro del partido (aunque no fuera exclusiva a ellos) y reunía a los elementos que de manera más resuelta, decidida y abierta se habían opuesto a la línea mayoritaria del partido, pagando por ello con la movilización y el presidio. Sus tesis mantenían la coherencia con la doctrina de la tradición socialista y con las tesis adoptadas a lo largo de los distintos congresos de los años anteriores a la guerra. Su posición es clara y transparente. “Avergonzada, deshonrada, nadando en sangre y chorreando mugre: así vemos a la sociedad capitalista (...) Y en medio de esta orgía, ha sucedido una tragedia mundial: la socialdemocracia alemana ha capitulado”, leemos en las palabras que abren el Folleto de Junius. Representan en ese sentido una de las expresiones más puras y rectas de la oposición en Alemania.
La revolución soviética, en su enmienda a la totalidad, impuso su realidad con firmeza. Su mera existencia ratificaba las tesis sostenidas por los distintos destacamentos comunistas en Alemania, demostraba al mundo que era posible llevar a cabo un viraje radical
Su incansable oposición frente a la guerra se despliega en las mismas coordenadas de claridad y transparencia. “Federico Engels dijo una vez: ‘La sociedad capitalista se halla ante un dilema: avance al socialismo o regresión a la barbarie’. ¿Qué significa ‘regresión a la barbarie’ en la etapa actual de la civilización europea? (...) En este momento basta mirar a nuestro alrededor para comprender qué significa la regresión a la barbarie en la sociedad capitalista. Esta guerra mundial es una regresión a la barbarie”. Denunciaban el carácter estructural de la guerra, así como la corrupción en la falsa bandera del chovinismo y la defensa nacional. Pero, sobre todo, dibujaron una hoja de ruta: “la presente guerra mundial (...) tiene la misión de llevar al proletariado alemán a la dirección del pueblo y así crear el comienzo del gran conflicto internacional entre el capital y el trabajo por la supremacía política del mundo” (aunque no coincida del todo con la tesis sostenida por Lenin de la necesidad de tornar la guerra imperialista en guerra civil).
Y en eso llegó 1917
Y en eso llegó 1917. La evolución de los acontecimientos, tanto a nivel general como bélico, abrió una nueva fase histórica. La guerra había seguido apilando muerte y miseria en los meses en los que se desarrollaban los acontecimientos descritos. La estabilidad social en los países contendientes pendía de un hilo. Tanto es así, que la revolución de febrero tumba la tan temida Rusia de los zares, y en octubre se alzaba victoriosa la revolución socialista. Evidentemente, semejante acontecimiento sacudió la escena internacional del momento. En el plano bélico, en lo que respecta a los alemanes, se disolvió uno de los frentes de batalla. Los revolucionarios rusos apostaron, en coherencia con el programa que los llevó al poder, por dar fin a la guerra. En el plano político, empero, su resonancia fue todavía mayor. No solo porque representaba una referencia para todo el proletariado mundial, sino porque, tal y como ocurriese con la guerra, obligaba a los distintos agentes políticos a tomar partido. En el caso alemán no supuso más que la continuación o desarrollo de las posiciones políticas ya establecidas. Mayoritarios y sindicatos se volcaron en el mantenimiento del orden, los centristas, aunque de manera más velada, también (“¿cómo va a terminar?” se preguntaba Kautsky por esas fechas, “por la descomposición social y política, el caos”). En cualquier caso, este cambio en la coyuntura reforzó la posición de los radicales, incluso en relación al movimiento obrero y la clase trabajadora alemana. La revolución soviética, en su enmienda a la totalidad, impuso su realidad con firmeza. Su mera existencia ratificaba las tesis sostenidas por los distintos destacamentos comunistas en Alemania, demostraba al mundo que era posible llevar a cabo un viraje radical que dejase atrás la miseria y la muerte, así como el putrefacto sistema que las engendraba.
La acción de los comunistas no se hizo esperar. El simple eco de la Revolución de Febrero sirvió para agitar la organización revolucionaria alemana. En abril se desencadenó una oleada de protestas, movilizaciones y huelgas que azotó durante días la calma impuesta en Alemania (las cifras que se barajan se aproximan a los 300.000 huelguistas). En junio, el trabajo desplegado en la marina de guerra empezó a dar sus frutos, abriendo así un nuevo foco de tensión social. A partir de octubre, los bolcheviques empezaron a trabajar por extender las tesis antibelicistas y revolucionarias entre los soldados alemanes. La solidaridad internacional se volcó en las negociaciones de Brest-Litovsk. Los espartaquistas pasaron a la acción en enero de 1918, haciendo un llamamiento a la huelga general en favor de una paz general. Tras duras negociaciones, las facciones más radicales dentro de la oposición adoptaron la decisión de secundarla. El 28 de enero, 400.000 huelguistas inundaron las calles de la capital, se movilizaron en torno a un programa de siete puntos entre los que se podían leer la paz sin anexiones ni indemnizaciones, el restablecimiento de la libertad de expresión y de reunión, desmilitarización de las empresas y la democratización del Estado a todos los niveles. Las discrepancias entre las distintas organizaciones del ala radical impidieron establecer una hoja de ruta clara, y la huelga, descabezada, se extinguió, por la represión sufrida y por una flagrante ausencia de dirección política. No obstante, el ciclo de lucha que se había desplegado a lo largo de los últimos meses fue dejando un poso. Una experiencia acumulada a lo largo de los distintos procesos de lucha que compusieron esta etapa se cristalizaron, a la rusa, en los Consejos de Obreros y Soldados a lo largo del país (aunque su alcance y capacidad de determinación fue inferior a la rusa, y muchos de ellos estuvieron intervenidos e incluso dinamizados por el SPD).
En la práctica, el gobierno alemán había terminado por desmoronarse a causa de sus contradicciones internas, y el gobierno socialdemócrata se esmeró en mantener inmaculadas las estructuras de poder
Y en eso llegó la derrota militar. Saltaron todas las alarmas. La nación alemana se encontraba profundamente desestabilizada tanto a nivel civil como militar. La ocasión parecía perfecta. No obstante, la represión sufrida por los militantes revolucionarios acentuaba aún más si cabe las distintas debilidades que el movimiento revolucionario venía arrastrando desde hacía años. Únicamente la organización de la juventud revolucionaria mostraba un músculo organizativo suficiente para intentar responder a las circunstancias. Pero la revolución no parecía dispuesta a esperar, e hizo su estelar aparición en noviembre, demasiado pronto, como tantas otras veces. A principios de octubre, los espartaquistas ya analizaban la situación como “una situación revolucionaria en la que se plantean de forma nueva todos los problemas que la burguesía alemana fue incapaz de resolver en la revolución de 1848” y elaboran un programa netamente antibelicista. A finales de octubre, Liebknecht, que se había convertido en una especie de leyenda contra la guerra (tanto entre las masas como en las trincheras), fue liberado. Miles de personas le dieron la bienvenida en Potsdam. Las acciones en contra del gobierno y la policía proliferaban sin pausa en los últimos días de octubre. Pero la dirección de la facción radical, aun a riesgo de ser desbordada por el impulso de las masas, no se atrevía a dar el paso, no había unanimidad en lo referente al camino a seguir. Huelga de los marinos, mítines de masas exigiendo la abdicación del emperador, llamamientos a manifestaciones centrales. El Die Rote Fahne proclamaba: “¡Es el principio de la revolución alemana, de la revolución mundial! ¡Salud a la más poderosa acción de la revolución mundial! ¡Viva el socialismo! ¡Viva la República alemana de los trabajadores!, ¡Viva el bolchevismo mundial!”. La revolución alemana había comenzado.
Sin derramamiento de sangre, para la noche del 9 de noviembre, el gobierno estaba en manos de la socialdemocracia. Los independientes decidieron agachar la cabeza y aceptar la oferta de Ebert de formar un gobierno en coalición, un Estado alemán en ruinas aguantado a la fuerza por la socialdemocracia. Los espartaquistas, por supuesto, fueron excluidos del nuevo gobierno.
Pero la correlación de fuerzas empezó a cambiar en los meses que siguieron a la revolución. Los espartaquistas veían con claridad que esta primera fase no había sido suficiente, el proceso de ruptura debía llevarse a término, la revolución real estaba por hacerse. De hecho en la práctica, el gobierno alemán había terminado por desmoronarse a causa de sus contradicciones internas, y el gobierno socialdemócrata se esmeró en mantener inmaculadas las estructuras de poder. Su principal preocupación la representaban los espartaquistas “perturbadores”, cuyo programa pretendía atacar las estructuras fundamentales del poder burgués.
Del hecho de que los acontecimientos se desarrollasen dentro de los cauceskzio argirik ere. Gobernu sozialdemokratak errepresioa koplarik gabe erabili izanak urkatu egin zuen garapenerako proiekzio edo aukera oro. Mugimenduak burua galdu zuen Alderdi Komunistaren lider nagusiak espetxeratu edo erailtzearekin (Rosa Luxemburg eta Karl Liebknecht, kasu).
Azken kapitulu horrek ixten du KPDri buruzko kontakizuna.
Ondorio orokorrak eta itxiera
Kapitalaren, inperialismoaren eta gerraren kontrako historia da Alemaniako Alderdi Komunistaren historia. Horixe da haren izateko arrazoia eta existentzia-esparrua. Haren existentziak oposizio hori gorpuzten du. Fase inperialistak gerraren posibilitatea jartzen du mahai gainean. Elkarren kontrako kapital blokeak lehia sutsuan ari ziren, munduko merkatu handian gero eta koilara handiagoak eman ziezaien jaten. Inperialismoaren eta gerraren arteko beharrezko harremanetik, edo, hobeto esanda, gerraren eta metabolismo sozial kapitalistaren arteko harremanetik, bakearen eta iraultzaren arteko beharrezko lotura ondorioztatzen da. Ordena ekonomiko, politiko eta soziala suntsitzea eredu berri bat eraikitzeko, zeinak, printzipio antagoniko batzuekin gidaturik, behin betiko itxiko baititu Pandora-kutxa eta haren izugarrikeriak.
Alemaniako komunistek beti izan zuten garbi, eta erabakimenez eta sakrifizio handi baten kontura heldu zioten historiak haien aurrean jarri zien zereginari. Gerrak, berriz, Alemaniako sozialdemokraziaren eremuak argitu zituen, eta komunistek posizio argi bat hartzea erabaki zuten. SPD, II. Internazionalaren gotorleku nagusi izana, burgesiaren lamina-kantuek horditurik, militarismoaren, chauvinismoaren eta kontrairaultzaren bandora igaro zen. Garai hartako eraikin politiko handiena ez zen gai izan modu eraginkorrean borroka egiteko komunismoaren gaixotasun degeneratiboaren –oportunismoaren– kontra, nahiz eta indar operatibo handia, gaitasun teoriko altuak eta masa-eragin zabala zituen. Eraikin hori gainbehera erori zen, modu eta norabide jakin batean. Komunistek, aldiz, zailtasun guztien kontra borrokan jarraitzea erabaki zuten. Haize guztiak zituzten kontran ikaragarrizko zeregin hura betetzeko. Ordea, gidaritza argiz (gaitasun operatiboei, teknikoei eta abangoardiakoei dagokienez) altxatzeko ezintasuna kostu handiegia izan zen haientzat, ordainezina. Sozialdemokrazia arduratu zen gainerakoaz, eta errepresiorik bortitzenaren erdian eta atzera egiteko testuinguru batean, militante haiek zuten guztia guda-zelaian uztearen aldeko apustua egin zuten.
Hori horrela, komunista alemaniarrak lehenbizikoak izan ziren, nolabait esateko, gidariak munduko proletariotzarentzat; oraindik ere, bakarrak izaten jarraitzen dute, eta zera aldarrika dezakete boltxebikeekin batera: “Ni ausartu nintzen”.
“naturales” de los últimos años, y del hecho de que los distintos agentes volvieran a adoptar las mismas posiciones, se derivó en este caso una consecuencia nueva. La coexistencia dentro del USPD llegaba a su fin. Los espartaquistas decidieron llamar un congreso, del que nació una nueva organización, el KPD, en unión con los Comunistas Internacionalistas Alemanes, el Grupo de Bremen y demás organizaciones revolucionarias minoritarias. La tesis en la base de dicha fundación fue clara y tajante: “Debemos constituir un nuevo partido autónomo, (...) sólido y homogéneo en su teoría y su voluntad, con un programa claro que fije las metas y fines, así como los medios apropiados a los intereses de la revolución mundial”.De la relación necesaria entre el imperialismo y la guerra, o dicho de otra manera, entre la guerra y el metabolismo social capitalista, deriva el vínculo necesario entre la paz y la revolución. La acción definitiva contra la guerra es, en ese sentido, la revolución
La semana sangrienta supuso el choque definitivo. El gobierno socialdemócrata deseaba sobre todas las cosas el orden, y el KPD encarnaba la mayor de las amenazas para ese orden. La destitución del prefecto de la Policía Independiente, Eichhorn, fue interpretada por parte del KPD como una provocación hacia los obreros y un golpe contra la revolución alemana. Fue lo que representó el pistoletazo de salida. La respuesta popular al llamamiento a la movilización volvió a crear un clima insurreccional en la capital. Radek lo describe de la siguiente manera: “La participación de las masas en las manifestaciones era tan extraordinaria, que durante esos días hubiera sido posible tomar el poder en Berlín”. Pero volvió a faltar algo. El KPD no consiguió ponerse a la vanguardia del proceso, no existió capacidad de dirección, ni siquiera una dirección o proyección clara. La represión sin miramientos orquestada por el gobierno socialdemócrata ejecutó toda proyección o posibilidad de desarrollo. El movimiento quedó descabezado, los principales líderes del Partido Comunista fueron encarcelados o asesinados (como ocurrió en el caso de Rosa Luxemburgo y Karl Liebknecht). Este último capítulo cierra este relato acerca del KPD.
Conclusiones generales y cierre
La historia del Partido Comunista en Alemania es la historia de la lucha contra el capital, el imperialismo y la guerra. Esa es su razón de ser y su marco existencial. Esta oposición la encarna su existencia misma. La fase imperialista pone a la orden del día la posibilidad de la guerra. Bloques de capitales enfrentados entre sí, compitiendo a muerte por una cuchara cada vez más grande con la que alimentarse en el gran mercado mundial. De la relación necesaria entre el imperialismo y la guerra, o dicho de otra manera, entre la guerra y el metabolismo social capitalista, deriva el vínculo necesario entre la paz y la revolución. La acción definitiva contra la guerra es, en ese sentido, la revolución. La destrucción del orden económico, político y social, para la construcción de un nuevo modelo que, regido por unos principios antagónicos, no sólo ponga fin la caja de pandora y sus horrores, sino que la clausure.
Los comunistas alemanes lo tuvieron claro siempre, y se enfrentaron con determinación y a costa de un gran sacrificio a la tarea que la historia había puesto ante ellos. La guerra deslindó los campos de la socialdemocracia alemana y los comunistas decidieron tomar partido. El SPD, principal bastión de la II Internacional, se dejó emborrachar por los cantos de sirena de la burguesía para pasar a formar parte del bando del militarismo, el chovinismo y la contrarrevolución. El mayor edificio político de la época no fue capaz de luchar de manera eficaz contra la enfermedad degenerativa del comunismo, el oportunismo, pese a contar con un gran músculo operativo, grandes capacidades teóricas y gran influencia en las masas. Ese edificio se desmorona, y lo hace de una manera y en una dirección específicas. Los comunistas, por el contrario, decidieron en ese contexto luchar contra todas las dificultades. Una tarea hercúlea que llevar a cabo, y con todo en contra. La imposibilidad de erigirse en fuerte dirección (en lo que a capacidades operativas, técnicas, de vanguardia se refiere) supuso un coste demasiado alto que no pudieron pagar. La socialdemocracia se encargó de hacer el resto y aun en medio de la más brutal de las represiones e incluso en una coyuntura de repliegue, estos militantes apostaron por dejarlo todo en el campo de batalla.
En ese sentido, los comunistas alemanes fueron en cierto sentido los primeros, los que fueron a la cabeza como ejemplo para el proletariado mundial; son todavía, en cierto sentido, únicos, y pueden clamar con los bolcheviques: yo osé.