Mussoliniren gobernu faxistarekin, oposizioko alderdi guztiak legez kanpo geratu ziren. Hala gelditu zen Italiako Alderdi Komunista (Partito Comunista Italiano, PCI) ere, 1925eko azaroaren 5ean. Laster beteko da mende bat legez kanpo utzi zutenetik, mende bat alderdi gaztearen jarduera klandestinitatean garatzen hasi zenetik. Bordiga, Gramsci –ordura arte PCIko idazkari nagusia– eta alderdiko beste zenbait lider erbesteratu eta espetxeratzea kolpe gogorra izan zen, baina ez hilgarria. Erregimen faxistaren indarrari eta taktikei aurre egiteko ezintasunak zaildu egin zuen alderdi gaztearen jarduna, eta, 1928rako, 7.000ra jaitsi zitzaion militante kopurua. Horrela, egoera berrira egokitzeko, berregituratu egin behar izan zuen Italiako Alderdi Komunista Bigarren Mundu Gerran berpiztuko zen alderdi handi gisa, militanteen lanari eta gaitasunari esker.
Marchiniri jarraituz, esan genezake PCIren ondorengo garapena markatu zuten hiru gertakizun esanguratsu izan zirela Bigarren Mundu Gerran. Lehenengoa, militante komunisten eta sozialisten artean piztu zen batasun antifaxistaren eskaria izan zen, zeinak 1934ko abuztuan ekintza-batasunerako ituna ekarri baitzuen. Gainera, itun horrek bat egin zuen politika fronte-populistarekin, zeina 1935ean finkatu zen Hirugarren Internazionalaren zazpigarren biltzarrean. Komunisten eta sozialisten arteko lankidetza ez zen bide laua eta erraza izan. Besteak beste, tentsio une bat egon zen 1939an, hain justu PCIk sozialistekin zuen aliantzan, Alemaniak eta Sobietar Batasunak elkarri ez erasotzeko ituna egin zutenean, baina lankidetza ez zen apurtzera iritsi, eta erritmo bizian funtzionatzen hasi zen 1941ean, Alemania naziak SESBen aurka egindako inbasioaren ondorioz, itun hura hautsi zenean.
Bigarren une garrantzitsua Italiatik erbesteratutako militanteek Espainiako gerra zibilean izan zuten parte-hartzea izan zen. Alde batetik, eskarmentua eskuratu zuten, zeina geroago Italiako Erresistentziako lerroetan frogatuko zuten; bestetik, komunistek indar antifaxisten lidergoa hartu zuten borroka horretan. Bizipen hori funtsezko zutabea izan zen Italiako mugimendu partisanoaren eraketan.
Hirugarren eta azken gertaera 1940an Italia gerran sartu zeneko giroa izan zen. Alde batetik, Etiopiaren eta Espainiaren aurkako urteetako gerrak eragindako apatia eta neke giroa nagusi zen; eta, beste alde batetik, talde militar faxista ez zegoen behar bezala horniturik aipatutako herrialdeetara armak bidaltzeagatik. Faxismoarentzat eta Mussolinirentzat hondamendia izan zen, Italiako armadak hasieratik izan baitzituen porrotak. Marchiniren arabera, Italiako Alderdi Komunistarentzat gerra, talde antifaxistekin batera erresistentzia koordinatzeko eta faxismoa erabat suntsitzeko aukera ez ezik, aukera paregabea zen Italian langile-klasearen lidergoa lortu eta komunismoa ezartzeko.
Italiako komunismoaren historia ezagutzeko saiakeran, hauek dira, nire ustez, Bigarren Mundu Gerran zehar izan ziren gertaera nagusiak: PCIren jokaera Alemaniak eta Sobietar Batasunak elkarri ez erasotzeko egindako ituna hautsi zenetik Mussolini erori arte, PCIren rol hegemonista Erresistentzian, eta PCIren aldaketa estrategikoa eta taktikoa.
Aireratzea klandestinitatean
1941eko uztailean, Togliattik, Moskun erbesteratua zegoen PCIko idazkari nagusiak, Italiara bidali zuen Umberto Massola, Mussoliniren agintaldian bizirik eutsi zioten talde komunista txikiekin kontakta zezan, euren jarduerak berriro martxan jarri ahal izateko. Horrez gain, Quaderni di lavoratore buletin klandestinoaren inprimategia eta banaketa berrezartzea lortu zuen. Buletina propagandarako eta borrokarako tresna zen, eta, haren bidez, alderdiaren ildo ofizialak zabaldu ziren, Togliattik Mosku Irratiaren emanaldietan agindutakoak, alderdiaren egitura bizirik mantentzeko helburuz.
1941eko udazkenean, Sobietar Batasuna gerran sartu zenean eta faxismoak laster porrot egingo zuelakoan, komunistek erasoaldiari ekin zioten. Alderdiko antolatzaileak iparraldeko hirietako fabriketara abiatu ziren nukleoak antolatzera eta heziketa-prozesu bat hastera faxismoaren porrota aldarrikatzen zuen propagandaren bitartez. Italiako Alderdi Komunistak infiltratuak bidali zituen populazioa asaldatzeko, eta batez ere, fabriketako langileen ezinegona bideratzeko. Horixe zen PCIren zio nagusia matxinadarako indarrak batzerakoan: iparraldeko hiri industrialetako langile-klasea. 1941ean eta 1942an, komunistek beren lana egin ahal izan zuten, eta trebetasunez antolatu eta mobilizatu zituzten fabriketako langileak. Infiltratuek nukleoak berrezarri zituzten garrantzi handiko tokietan, hala nola Fiat enpresan, ekoizpen militarra saboteatzen saiatzeko.
Italiako Alderdi Komunistarentzat gerra, talde antifaxistekin batera erresistentzia koordinatzeko eta faxismoa erabat suntsitzeko aukera ez ezik, aukera paregabea zen Italian langile-klasearen lidergoa lortu eta komunismoa ezartzeko
Komunisten antolatzeko gaitasuna ez zen alferrik galdu. 1942ko bigarren erdialdean eta 1943ko hasieran, komunistek hainbat greba hasi eta zuzendu zituzten, eta, haien bitartez, Italiako fabriketako ekoizpen militarra etetea lortu zuten. Ekimen horren puntu gorena 1943an Fiatek Turinen zuen lantegi handian egindako greba izan zen.
Nahiz eta 1943ko matxinadak ez ziren erregimen faxistaren oposizio argian zeuden lehenak, garrantzitsuak izan ziren, gerraren jarraipenaren aurka eta faxismoaren erorketaren aldeko potentziala eta ekintza-gaitasuna erakutsi zutelako.
PCIrentzat, grebek baieztatu zuten berak zuela lidergoa eta langileen kontrola; faxistentzat, berriz, 1943ko grebek Italian berria zen fenomeno bat utzi zuten agerian: euren arauei kontra egiten zien oposizio antolatu eta eraginkor bat. Alde batetik, faxistek lehen aldiz sentitu zuten haien kontrako erakustaldi boteretsu bat, zeina ez baitziren gai izan era egokian borrokatzeko. Poliziaren errepresioak fabriken barruan eta kanpoan jardun bazuen ere, ezin izan zituzten grebak hautsi, eta amore eman behar izan zuten langileen eskarien aurrean. Bestetik, erregimen faxistak Turindik haratago hedatu zen greba sare bati egin behar izan zion aurre.
Matxinadak hasi zituztenak, haien artean komunistak, Frantzian bildu ziren, eta helburu komun bat berretsi zuten: faxismoa posible egin zuten elementu politiko, ekonomiko eta sozialak suntsitzeko zereginari ekitea, eta, horretarako, Italian demokrazia berrezartzea eta langileen boterea bermatuko zuen Estatu bat berreraikitzea. Lyongo biltzarrean dokumentu antifaxista bat sortu zen, lehen aldiz aitortzen zuena esplizituki eta guztien adostasunez etsaia eraisteko beharrezkoa zela matxinada nazional bat. Kalean manifestazioak egitera dei egiten zuen, grebak egitera gerrarako ekoizpena saboteatzeko, talde partisanoak antolatzera arerioaren aurka borrokatzeko, eta oro har, Italiako herriari dei egiten zion armak hartu eta antifaxista zela adieraztera. Erresistentziaren mugimenduak izan zuen, bere partisanoekin eta bere Nazio Askapenerako Komiteekin (CLN), faxismoa suntsitzeko lidergoa.
Italiako Alderdi Komunistaren garapen politikorako une erabakigarria 1943ko uztailaren 25ean iritsi zen, Mussoliniren erregimena erori zenean bere talde buruzagiaren barne krisiagatik. Kontseilu Faxista Handian gutxiengoan zegoela-eta, Mussolinik dimisioa eman zuen.
Badogliok hartu zuen, Vittorio Emanuele III.a erregeak izendaturik, Italiako gobernu berri baten buruzagitza, eta armistizioa sinatu zuen Aliatuekin. Horrek Alemaniaren berehalako erreakzioa eragin zuen: Italiako erdialdea eta iparraldea okupatu zituen, Italiako Errepublika Soziala sortu zuen eta horko lider gisa Mussolini izendatu zuten. Orduan hasi zen Italiako Gerra Zibila esaten zaiona.
PCI, Italiako erresistentziaren pilotua
Italia bitan banatuta zegoen. Hegoaldean, aliatuek askatu ondoren, gobernu monarkikoa ezarri zen. Erdialde-iparraldean, aldiz, alemanek inbaditu ondoren, azkar eratu zen erresistentzia. Italiako Alderdi Komunistak funtsezko hiru abantaila zituela ekin zion garai horri. Lehenengoa, atzerrian eta Italian bertan egindako ahalegin klandestinoei esker, hasieratik bideragarria zen antolakunde bat izatea; antolakunde hori bere horretan zegoen, eta herrialdean existitzen zen edozein egitura baino goragoko maila batean. Bigarrena iparraldeko industriako langile-klaseen laguntza gero eta handiagoa izan zen; laguntza hori dagoeneko nabarmendua zen 1943ko industria-grebetan. Komunisten azken abantaila zen parte-hartze handia eta lidergoa zutela Erresistentzian.
PCIrentzat, grebek baieztatu zuten berak zuela lidergoa eta langileen kontrola; faxistentzat, berriz, 1943ko grebek Italian berria zen fenomeno bat utzi zuten agerian: euren arauei kontra egiten zien oposizio antolatu eta eraginkor bat
Erresistentziak zenbait lekutatik jasotzen zuen laguntza. Adibidez, Industriako langileek ekoizpenratioa murrizten laguntzen zuten, Alemaniako gerra-ekoizpena kaltetzeko; eta nekazariek uko egiten zioten nekazaritza-produktuak hornitzeari, eta, ahal zenean, partisanoak ezkutatzen zituzten. Gainera, Erresistentzia hegal politiko batek eta hegal militar batek osatzen zuten. Hegal politikoa tokiko Askapenerako Komiteek osatzen zuten; bigarren dibisio handiena hegal militarra zen, eta haren kideei “partisano” esaten zaie. 1944an, alderdi antifaxistak Askapenerako Komiteetan biltzea lortu zen, komite horiek zuzendaritza-organo gisa aitortuta; horrez gain, iparraldeko lantegi handietan, aldarrikapen ekonomikoen bidez, langileen grebak sustatu ziren. Langile horiek ez zeuden partisanoekin bat eginda, eta beren politizazio prozesua geldoa zen, baina erresistentziari laguntzen zioten, besteak beste, errepresio faxista indiskriminatuari erantzuteko. Era horretan lortu zen iritzi publikoaren sektore handietan eragina izatea.
Borroka horretako abangoardian komunistak egon ziren. Eta PCIk zeuzkan brigada partisanorik onenak eta handienak; “Garibaldi brigadak” deitzen ziren, haiek zuten antolakuntzarik onena, eta, nahiz eta unitateetako kide guztiak ez ziren komunistak, taldeko lidergoa koadro komunistek eraman behar zuten. Erresistentziako brigada partisanoen gutxi gorabehera erdia baziren ere, ez zeuden bakarrik mugimendu horretan, eta haien ondoan beste mugimendu antifaxista batzuk ere bazeuden, hala nola Italiako Alderdi Sozialista (PSI) eta Demokrazia Kristaua (DC).
Erresistentzian parte hartu zuten komunistak diziplinatuak eta alderdiarekin konprometituak ziren, eta Erresistentziaren kausara subordinatu beharraren jarrera ezarri zuten brigadetan. Hala eta guztiz ere, Italiako Alderdi Komunistarentzat inflexio-puntu bat zen Erresistentzia; hau da, alemaniarrak Italiatik kanporatzeko antolatutako indar nazionala ez ezik, herrialdearen egitura politikoa eta soziala birmoldatuko zuen mugimendua ere bazen. Hortaz, PCIk bi helburu zituen Erresistentzian, eta lehenengoa mugimendua osatuko zuten talde guztiekin partekatzen zuen.
PCIk zeuzkan brigada partisanorik onenak eta handienak; “Garibaldi brigadak” deitzen ziren, haiek zuten antolakuntzarik onena, eta, nahiz eta unitateetako kide guztiak ez ziren komunistak, taldeko lidergoa koadro komunistek eraman behar zuten
Lehen helburua Giltzarria izan zen lehen helburua lortzeko joera, jokaera giltzarria izan zen, batetik, antolakuntza-trebetasun eraginkorra izateagatik, eta, bestetik, lidergoagatik, ez soilik Garibaldi brigaden artean, ezpada gainontzeko talde partisanoentzako eredu gisa ere. 1944an PCIk komisario politikoaren kontzeptua ezarri zuen. Garibaldi brigadek komisario bat zuten 50 pertsonako, eta haren zeregin nagusia taldean diziplina ezinbestekoa zela barneraraztea zen. Hori lortzeko, eztabaida politiko eta irakurketa publikoak egiten zituzten behar adina orduz egunero. Komisarioen diziplina-metodoaren adibide da honako jarraibide hau: “Fabriketan, herrietan, bulegoetan edota formazio partisanoetan dauden komunistek antolatzeko eta jarduerak aurrera eramateko betebeharra daukate. Hala egiten ez badute, praktikan ez dute funtzionatuko alderdiaren barruan. Ahulezia eta diziplina eza daude komunistarik ez dagoen tokian, eta horiek indar-elementu izan daitezen antolaturik egon behar dute.” Gainera, PCIren lana bere partisano-taldearen eta alderdiaren artean koordinatzeaz arduratzen zen komisarioa. Horretarako, probintzia bakoitzean komite federalera bidaltzen zuen pertsona ikuskatzen zuen. Komite horrek probintzian zeuden banda partisanoetako nukleo guztien funtzionamendua koordinatzen zuen, eta, egon behar zuten tokietan nukleorik ez bazegoen, komisarioa arduratzen zen berehala sortzeaz.
Nabarmendu behar da komisarioaren erantzukizuna ez zela PCIren erabilera esklusiboa izan, baizik eta beste talde batzuek ideia kopiatu zutela. Hori gertatu zenean, komunistek ahalegin handia egin zuten alderdiko pertsona bana jartzeko posizio estrategiko horietan posizio estrategiko horietan jartzeko.
Nahiz eta talde partisano askok egunkariak, panfletoak eta buletinak ere kaleratu zituzten, Italiako Alderdi Komunista propagandako eta agitazioko erreferente bihurtu zen mugimenduaren barruan
Nahiz eta talde partisano askok egunkariak, panfletoak eta buletinak ere kaleratu zituzten, Italiako Alderdi Komunista propagandako eta agitazioko erreferente bihurtu zen mugimenduaren barruan. Beste talde askok baino material gehiago argitaratu zuen, eta erregulartasunez egiten zituen argitalpenak talde partisanoentzat. Argitalpenen helburu nagusia Erresistentziaren moralari eustea eta haren ideiak jakitera ematea zen. La nostra lotta agitazio panfleto bat zen, L’Unita alderdiaren eguneroko egunkaria eta La Rinascita, berriz, 1944an Togliattik mugimendu komunistaren ildo ideologikoa eratzeko sortu zuen hilabetekaria.
PCIren antolakuntza- eta lidergo-ezaugarriak berriro ere agerian gelditu ziren lehenengo Gappistiak (GAP) sortzean, eta Sappistiak (SAP) geroago. GAPak unitate klandestino txikiak ziren, hiriko sabotaje-ekintzetan, atentatu selektiboetan eta propaganda armatuan espezializatuak. SAPek, ordea, industriaren defentsan eta sabotajean oinarritutako talde zabalagoetan jarduten zuten. Haien papera erabakigarria izan zen hirietan etsaiaren gaineko presioari eusteko, nahiz eta nazien eta faxisten errepresio gogorra eragin zuen.
Antolaketa-metodoak eta berrikuntza taktikoak ezartzeaz gain, PCIk lidergoa lortu zuen industriaguneetako fabriketan. Langileak teknikoki Erresistentziaren parte ez baziren ere, Italiako Alderdi Komunistarentzat haiek ziren gerraostean Italiako gizartearen aldaketa politikoa, soziala eta ekonomikoa gauzatzen lagunduko zuen proletariotza. 1944ko martxoan, PCIk, Italiako iparraldeko Nazio Askapenerako Komitearekin (CLN) batera, greba orokor bat antolatu zuen, eta oso arrakastatsua izan zen; izan ere, PCIren antolakuntzari eta haren agitazio trebetasunari esker, jende askok eta askok parte hartu zuen hartan. Grebak Alemaniarentzako arma-ekoizpena geldiaraztea lortu zuen; gainera, faxismoaren aurrean etsaitasun handiagoa erakusteko garai baten hasiera ekarri zuen, eta bazirudien indartu egin zuela etsaia garaitzeko batera lan egiteko jarrera.
PCIk Erresistentzian parte-hartzeak arrakasta eduki zuen, 1945eko apirilaren 25ean Alemania eta faxistak garaitzeko lehen helburua bete baitzuen, baina mugimenduan parte-hartzearen bigarren helburua ez zen bete.
Norabide aldaketa
Il sarto di Ulm obran (Ulmeko sastrea), Magrik bere buruari galdetzen dio zein egunetan jaio zen Italiako Alderdi Komunista berria, eta 1944ko martxoaren 27an sortu zela erantzuten du. Egun horretan Italiara itzuli zen Togliatti, eta erabaki bat proposatu zien bere alderdiari eta antifaxistei. Erabaki horri Salernoko biraketa esaten zaio (svolta di Salerno): PCIk erabaki zuen gobernuan sartzea Nazio Askapenerako Komitea osatzen zuten beste bost alderdiekin.
Togliatti iritsi zenean, askatu beharreko bi korapilo zeuden. Alde batetik, zein izaera eta helburu eduki behar zituen indarrean zegoen gerrak; bestetik, zein aliantza lortu behar ziren ahalik eta bultzada handiena lortzeko. Gertakizunen aurrean zain egotearen jarrera hausten saiatzea zen asmoa. Ematen zuen gerra amaitzear zegoela, baina zer esan nahi zuen horrek? Zer irtenbide aurreikusi, eta zer eraiki gerraosterako? Togliatti korapiloa errotik askatzera etorri zen. Une horretan, paralizatzeko arriskuan zeuden indar antifaxistak, iparraldeko eta hegoaldeko indarren artean zeuden desberdintasunengatik. Lehen desadostasuna monarkiarekin eta Badogliorekin izan beharreko harremanari buruzkoa zen, Aliatuek legitimatu egin baitzituzten, eta haiekin kolaboratzen baitzuten okupatutako eremuetan. Alderdi antifaxistek, hegoaldekoek zein iparraldekoek, gaitzetsi egiten zuten kolaborazioa legitimatzea, eta uko egiten zioten bandera haren pean borroka egiteari. Baina ezkerreko alderdiek errepublikaren aukera bete zedin eskatzen zuten, eta gobernu alternatibo bat era zedin Nazio Askapenerako Komitean oinarrituta. Horretarako, erregea abdikatzera behartu beharko zen, gobernuburu berri bat edukiko zuen gobernu berri bat osatzeko. PCIk berak eztabaida bizia zuen, denek baztertzen zuten Badoglioren gobernuarekin itun bat egitea, baina Erroman finkatutako buruzagi-taldeak lehentasunezkotzat jotzen zuen eztabaida hori, eta Milango taldeak, ordea, iradokitzen zuen ez zela denbora gehiegi galdu behar, eta eztabaida praktikan ebatzi behar zela, baina Erresistentzia armatuaren garapena zela lehentasuna.
Handik gutxira, Togliattik esku hartu zuen, eta proposatu zuen herrialdeak errepublika ala monarkia izan behar ote zuen eztabaida gerra amaitu arte atzeratzea, eta erabakia erreferendum baten bidez hartzea. Horrela, Badogliok gobernuburua izaten jarraitu ahal izango zuen bi baldintzarekin. Lehenengoa, indar antifaxistak gobernu taldean sartzea, eta alemaniarrak eta faxistak seriotasunez borrokatzeko konpromisoa hartzea. Bigarren baldintza zen Italiaren zatirik handiena alemaniarren okupaziotik aliatuek askatu baino lehen askatu behar izatea.
Ematen zuen gerra amaitzear zegoela, baina zer esan nahi zuen horrek? Zer irtenbide aurreikusi, eta zer eraiki gerraosterako? Togliatti korapiloa errotik askatzera etorri zen
Togliatti itzuli baino bi aste lehenago, SEBSek formalki iragarri zuen ontzat ematen zuela Badoglioren gobernua. Horri Togliattiren autoritatea gehitu behar zitzaion, zeina itzal handiko pertsona eta PCIko buruzagi eztabaidaezina baitzen. Gainera, Stalinek, Stalingradeko garaipenaren ondoren eta armada sobietarrak aurrera zihoazela, ospe handia zuen, eta ez bakarrik komunisten artean. Horrek guztiak lagundu zuen proposamena laster onar zezaten denek; izan ere, benetako konpromisoa zen eta, aldi berean, borroka armatuari bultzada emateko modu bat. Gainera, matxinada-esparru horretan guztion ahalegina eskatzen zen, baina aldi berean, bermatzen zen etorkizunean lehiarako espazio bat egongo zela. Alderdiaren lankidetzari esker, Nazio Askapenerako Komiteak (CLN) gobernura sartzea lortu zuen, eta komunistek karguak izan zituzten ondorengo gobernu taldeetan, baina denbora gutxirako.
Dena den, bazen beste arrisku bat Togliattik bere etorreran aurre egin behar izan ziona. Gerraosterako aukera taktiko eta estrategiko bat zehaztu behar zuen. Horrek bete-betean eragiten zien Erresistentzian inplikatutako norbanakoei eta antolakundeei. Grebak antolatzen ari ziren pertsonak, mendian borrokatzen zirenak eta abar ez ziren konformatzen faxismoaren aurretik zeuden instituzioak berrezartzearekin bakarrik; aitzitik, herriak kontrolatu ahal izango zuen demokrazia ireki bat nahi zuten, edota, kasu askotan, gizartea berehala eraldatzen hasi. Hortaz, kontuan hartuta Italiak nazioartean zuen posizioa eta Italian bertan zeuden indar-harremanak, nola eta noiz bete zitezkeen helburu horiek?
Togliattik Salernoko biraketari eman zion Italiako komunismoa birsortzearen abiapuntua, eta estrategia berria prestatu zuen
Togliattik Salernoko biraketari eman zion Italiako komunismoa birsortzearen abiapuntua, eta estrategia berria prestatu zuen. Magrik dioen moduan, Errepublika demokratiko eta alderdianiztun bat sortzeko aukera onartu behar zen, adierazpen, prentsa eta erlijio askatasunak erabat bermatuko zituena. Errepublika horrek, aldi berean, carta magna dokumentutik hasita, erreforma sozial sakonen programa bat bideratuko zuen, eta langileek eta haien antolakundeek etengabeko parte hartuko zuten bertan, haiek bermatuko baitzuten independentzia nazionala, eta gerra eta potentzien artean blokeak eratzea gaitzetsiko zituzten. Bide hori egin ahal izateko, alderdi berri bat behar zen, masa-alderdi bat, ez bakarrik zenbakizko zentzuan, baizik eta programa batekiko atxikimenduan oinarritzen zena, ez ideologia batean, eta propaganda egiteko ez ezik politika egiteko ere gai zena.
Honela adierazi zuen Togliattik “Alderdi Berriaren” esanahia 1944an, Erroman eman zuen hitzaldian: “Alderdi berri bat, batez ere, langileen eta herriaren alderdi bat da; ez du mugatu behar kritika eta propaganda egitera, baizik eta herrialdearen bizitzan esku hartu behar du haren berezko jardun positibo eta eraikitzailearen bidez. Jardun hori fabrika- eta herri-sektoreetan hasten da, eta Komite Zentralak eta langile-klasea Gobernuan ordezkatzeko aukeratzen ditugun pertsonei hura zabaltzea dagokie. Argi dago, hortaz, alderdi berri bati buruz ari garenean, batez ere, politika nazionalaren arazoei dagokienez, bere politiketan, antolaketan eta eguneroko jCon el gobierno fascista de Mussolini, todo partido de la oposición fue ilegalizado. Así fue también para el Partido Comunista Italiano (PCI) el 5 de noviembre de 1925. Pronto se cumplirá un siglo desde su ilegalización, un siglo desde que la actividad del joven partido comenzaría a desarrollarse en la clandestinidad. El exilio y encarcelamiento de muchos de sus líderes como Bordiga y Gramsci, quien era el secretario general del PCI hasta entonces, fue un duro golpe, aunque no fatal. La incapacidad de hacer frente a las tácticas y a la fuerza del régimen fascista trajo dificultades al joven partido, que para 1928 había reducido su número de militantes a 7.000 y tuvo que reestructurarse para adaptarse a la nueva situación. Será durante la Segunda Guerra Mundial en Italia que el PCI resurgirá como un gran partido gracias al desempeño y capacidad de sus militantes.
Siguiendo a Marchini podríamos decir que existieron tres eventos significativos que marcaron el posterior desarrollo del PCI en la Segunda Guerra Mundial. El primero fue la demanda de unidad antifascista que despertó entre los militantes comunistas y socialistas que concluyó con el pacto unidad de acción en agosto de 1934. Además, esta se conjuga con la política frentepopulista que se asentará en el séptimo congreso de la Tercera Internacional en 1935. La cooperación no fue un camino sin obstáculos, hubo un momento de tensión en la alianza con los socialistas en 1939, debido al tratado de no agresión entre Alemania y la Unión Soviética, aunque la colaboración no llegó a romperse y comenzó a operar a pleno ritmo al romperse el pacto en el 41 debido a la invasión de la Alemania nazi sobre la URSS.
Un segundo momento importante fue la participación de los militantes exiliados de Italia en la guerra civil española. Por un lado, adquirieron una experiencia que pondrían a prueba en las filas de la Resistencia italiana; por otro lado, los comunistas tomaron el liderazgo entre las fuerzas antifascistas en esta lucha. Será esta experiencia la que formará la columna del movimiento partisano de Italia.
Un tercer y último evento fue la atmósfera que se vivía en Italia en 1940 con su entrada en la guerra, por un lado, motivada por una apatía generalizada cansada de años de guerra contra Etiopía y España; por otro lado, el grupo militar fascista estaba mal equipado debido al envío de armas hacia dichos países. Fue un desastre para el fascismo y para Mussolini, y el ejército italiano sufrió derrotas desde el comienzo. Como dice Marchini, para el PCI la guerra no era solamente una oportunidad para coordinar una resistencia con los grupos antifascistas y demoler el fascismo completamente, era la tan esperada oportunidad de fundar el liderazgo en la clase trabajadora para llevar el comunismo a Italia.
Para tratar de acercarse a la historia del comunismo italiano, estos son los que considero los acontecimientos principales que tendrán lugar a lo largo de la segunda guerra mundial: la actuación del PCI una vez roto el tratado de no agresión entre Alemania y la Unión Soviética hasta la caída de Mussolini, el papel hegemonista del PCI en la Resistencia, y el viraje estratégico y táctico del PCI.
Despegue en la clandestinidad
En julio de 1941, Togliatti, secretario general del PCI exiliado en Moscú, envió a Umberto Massola para contactar los pequeños grupos comunistas, que mantuvieron su existencia en la Italia de Mussolini, para poder renovar sus actividades. También consiguió restablecer la imprenta y distribución del boletín clandestino Quaderni di lavoratore, herramienta propagandística y de lucha por medio del cual se difundieron las posiciones oficiales del partido dictados por Togliatti durante las emisiones de Radio Moscú para mantener viva la estructura del partido.
Para el PCI la guerra no era solamente una oportunidad para coordinar una resistencia con los grupos antifascistas y demoler el fascismo completamente, era la tan esperada oportunidad de fundar el liderazgo en la clase trabajadora para llevar el comunismo a Italia
En otoño de 1941, con la entrada de la Unión Soviética en la guerra y la intuición de una pronta derrota del fascismo, los comunistas comenzaron su asedio. Los organizadores del partido se dirigieron a las fábricas de las ciudades del norte para establecer núcleos y dar comienzo a un proceso de educación mediante la propaganda que predicaba la derrota del fascismo. El PCI consiguió su objetivo de mandar infiltrados para agitar a la población y particularmente para canalizar el malestar entre los trabajadores de las fábricas. Este era el punto focal del PCI a la hora de reunir a las fuerzas de la revuelta: la clase trabajadora de las ciudades industriales del norte. Durante 1941 y 1942, los comunistas pudieron hacer su trabajo y demostraron sus habilidades organizando y movilizando a los trabajadores en las fábricas, los infiltrados restablecieron núcleos en lugares de suma importancia como por ejemplo la empresa Fiat para intentar sabotear la producción militar.
Su capacidad organizativa no quedó desaprovechada. Durante la segunda mitad de 1942 y principios de 1943, los comunistas iniciaron y dirigieron una larga serie de huelgas mediante las cuales lograron interrumpir la producción militar en las fábricas italianas. Esto culminó con la huelga de 1943 en la gran planta de Fiat en Turín.
Aunque las revueltas del 43 no fueran las primeras en estar en firme oposición al régimen fascista, fueron importantes porque demostraron el potencial y la acción que podrían suscitarse en contra de la continuación de la guerra y a favor de la caída del fascismo. Para el PCI, las huelgas afirmaron su liderazgo y control de los trabajadores; para los fascistas, las huelgas de 1943 señalaron un nuevo fenómeno en Italia: una oposición organizada y eficaz frente a sus normas. Por un lado, fue la primera vez que los fascistas experimentaron una demostración poderosa dirigida contra ellos y con las que no fueron capaces de lidiar satisfactoriamente. Aunque la represión policial actuó dentro y fuera de las fábricas, fueron incapaces de romper las huelgas y tuvieron que ceder ante la demanda de los trabajadores. Además, el régimen fascista se vio obligado a lidiar con una ramificación de huelgas que se extendió más allá de Turín.
Los mismos que iniciaron las revueltas, comunistas entre ellos, se reunieron en Francia y afirmaron un propósito común de proceder en la tarea de destruir los elementos políticos, económicos y sociales que habían hecho posible el fascismo, restableciendo la democracia en Italia y reconstruyendo un Estado que aseguraría el poder de los trabajadores. De la conferencia de Lyon surgió un documento antifascista que por primera vez reconocía explícitamente y de manera unánime la necesidad de una insurrección nacional para derrocar al enemigo. Llamaba a manifestaciones en las calles, a huelgas para sabotear la producción de guerra, a la organización de grupos partisanos para luchar contra el enemigo y, en general, a que el pueblo italiano se afirmara antifascista tomando las armas. El movimiento de la Resistencia con sus partisanos y Comités de Liberación Nacional (CLN) proporcionarán el liderazgo para la derrota del fascismo.
Un momento crucial para el desarrollo político del PCI llega el 25 de julio de 1943 con la caída del régimen de Mussolini dada la crisis interna de su grupo dirigente. Encontrándose en una minoría en el Gran Consejo Fascista, Mussolini dimitió.
Badoglio, nombrado por el rey Vittorio Emanuele III, encabeza un nuevo gobierno en Italia que firmó el armisticio con los Aliados. Esto provocó la reacción inmediata de Alemania que ocupó el centro y el norte de Italia creando la República Social Italiana en la que Mussolini fue puesto como líder. Comenzó entonces lo que se conoce como la guerra civil italiana.
PCI, piloto de la Italia que resiste
Italia era un país dividido en dos. Mientras que el sur era liberado por los aliados y se establece un gobierno monárquico, en el centro-norte, invadido por los alemanes, la resistencia va rápidamente tomando forma.
Para el PCI, las huelgas afirmaron su liderazgo y control de los trabajadores; para los fascistas, las huelgas de 1943 señalaron un nuevo fenómeno en Italia: una oposición organizada y eficaz frente a sus normas
El Partido Comunista Italiano inició en este período con tres ventajas fundamentales. La primera era la existencia de una organización que se había mantenido viable desde un principio gracias a esfuerzos clandestinos desde el extranjero y desde la propia Italia; esta organización intacta era superior a cualquier otra estructura existente en el país. La segunda fue el creciente apoyo de las clases trabajadoras industriales del norte, apoyo que ya había quedado recalcado en las huelgas industriales de 1943. La última ventaja de los comunistas era su participación y liderazgo en la Resistencia.
Además de obtener ayuda de distintos lugares como los trabajadores industriales que reducían su ratio de producción para herir la producción de guerra alemana o el campesinado que no suministraba productos agrícolas y escondía cuando era posible a los partisanos, la Resistencia estaba compuesta por un ala política y otra ala militar. El ala política estaba compuesta por Comités de Liberación locales, la segunda mayor división era el ala militar, y a sus miembros se les denomina partisanos. En el 44, tras lograr reunir a los partidos antifascistas en Comités de Liberación como órganos de dirección reconocida y al promover mediante reivindicaciones económicas huelgas de obreros en los grandes centros del Norte que, aunque no estaban unificados con la acción partisana y eran lentamente politizados, daban apoyo a la Resistencia, también en respuesta a las represiones fascistas indiscriminadas, se consiguió influir en grandes sectores de la opinión pública.
En la vanguardia de esta lucha estuvieron los y las comunistas. Además, el PCI tenía las mejores y más grandes brigadas partisanas; estas se llamaban brigadas Garibaldi, eran las mejores organizadas y aunque no todos los miembros de sus unidades fueran comunistas era una necesidad que el liderazgo en el grupo lo llevasen cuadros comunistas. Aunque constituían más o menos la mitad de las brigadas partisanas de la Resistencia no estaban solos en este movimiento, a su lado estaban otros movimientos antifascistas como el Partido Socialista Italiano (PSI) o Democracia Cristiana (DC).
Los y las comunistas que participaron en la Resistencia eran disciplinados y comprometidos al partido, establecieron una actitud en las brigadas de subordinación hacia la causa de la Resistencia. Aun así, para el PCI la Resistencia era un punto de inflexión, es decir, no era solo una fuerza nacional organizada para expulsar a los alemanes de Italia, sino que también representaba un movimiento que remodelaría la estructura política y social del país. Por tanto, el PCI tenía dos objetivos en la Resistencia, el primero compartido con todos los grupos que formarían el movimiento.
El PCI tenía las mejores y más grandes brigadas partisanas; estas se llamaban brigadas Garibaldi, eran las mejores organizadas y, aunque no todos los miembros de sus unidades fueran comunistas, era una necesidad que el liderazgo en el grupo lo llevasen cuadros comunistas
La actuación en la consecución del primer objetivo fue clave por la efectividad de sus habilidades organizativas y por su liderazgo, no solo en las brigadas Garibaldi sino como ejemplo para todas las demás bandas partisanas. En 1944 el PCI introduciría el concepto de comisario político. Las brigadas Garibaldi tenían un comisario por cada 50 personas y su tarea principal era inculcar disciplina en su grupo. Esto se conseguía por medio de discusiones y lecturas de carácter político en las cuales invertían las horas que fuesen necesarias cada día. Un ejemplo del sistema de disciplina de los comisarios se refleja en la instrucción citada: “Siempre que los comunistas se encuentran en fábricas, pueblos, oficinas o formaciones partisanas tienen el deber de organizarse y llevar a cabo actividades. De no ser así, dejan de funcionar en la práctica dentro del partido. Hay debilidad e indisciplina donde no hay comunistas, y estos solo son un elemento de fuerza si están organizados”. Además, el comisario era responsable de coordinar el trabajo del PCI entre su grupo partisano y el partido. Para eso supervisaba a la persona que reportaba al comité federal en cada provincia. Este comité coordinaba el funcionamiento de todos los núcleos en las bandas partisanas existentes en su provincia, y, si no existían núcleos donde deberían estar presentes, el comisario era responsable de su creación inmediata.
Hay que recalcar que la responsabilidad del comisario no fue un uso exclusivo del PCI, sino que los otros grupos copiaron la idea. Cuando eso pasó, los comunistas hicieron un gran esfuerzo para poner a una persona de su partido en esas posiciones estratégicas.
Aunque muchos grupos partisanos produjeron periódicos, panfletos o incluso boletines, el PCI surgió como referente propagandístico y de agitación dentro del movimiento. Publicó más material que muchos otros grupos y regularmente producía publicaciones para las bandas partisanas. El principal objetivo de las publicaciones era mantener la moral de la Resistencia y dar a conocer sus ideas. La nostra lotta era un panfleto de agitación, L´Unita el periódico diario del partido y La Rinascita fundada por Togliatti en 1944 una revista mensual para formar una guía ideológica del movimiento comunista.
Aunque muchos grupos partisanos produjeron periódicos, panfletos o incluso boletines, el PCI surgió como referente propagandístico y de agitación dentro del movimiento
A medida que las cualidades organizativas y de liderazgo del PCI salían a la luz, estas emergieron de nuevo, con los Gappisti (GAP) primero y con los Sappisti (SAP) más tarde. Los GAP eran pequeñas unidades clandestinas especializadas en acciones urbanas de sabotaje, atentados selectivos y propaganda armada. A diferencia de los SAP, que actuaban en grupos más amplios centrados en la defensa y sabotaje industrial. Su papel fue crucial para mantener la presión sobre el enemigo en las ciudades, aunque también provocó duras represalias por parte de los nazis y fascistas.
Además de introducir métodos organizativos e innovaciones tácticas, el PCI obtuvo el liderazgo entre las fábricas de los centros industriales. Aunque los trabajadores no fueran técnicamente parte de la Resistencia, para el PCI ellos eran el proletariado que ayudaría a ejecutar el cambio político, social y económico de la sociedad italiana en la posguerra. En marzo del 44 el PCI junto con el CLN de Italia del norte organizó una huelga general que sería un éxito gracias a la organización y habilidades de agitación del PCI que involucró a muchísimas personas. La huelga consiguió frenar la producción armamentística para Alemania, además, señaló el comienzo de una mayor hostilidad al fascismo y pareció fortalecer una actitud de trabajo unitario para derrotar al enemigo.
La participación del PCI en la Resistencia fue exitosa en cumplir su primer objetivo de derrotar a los alemanes y a los fascistas el 25 de abril de 1945, aunque el segundo objetivo por el que participaban en el movimiento no se realizaría.
Cambio de rumbo
En El sastre de Ulm Magri se pregunta cuál fue la fecha del nacimiento del nuevo PCI y responde que el 27 de marzo de 1944. Ese día Togliatti volvió a Italia y propuso una decisión a su partido y al antifascismo. Esa decisión se conoce como el giro de Salerno, la resolución del PCI de ingresar en el gobierno con la participación de los seis partidos (incluido el PCI) que integraban el Comité de Liberación Nacional.
Parecía que la guerra estaba a punto de terminar, pero, ¿qué significaba esto? ¿Qué salida prever y que construir para la posguerra? Togliatti vino a desenmarañar el nudo de raíz
A la llegada de Togliatti había dos nudos que había que deshacer. Por un lado, que carácter y objetivos debería tener la guerra en curso; por otro lado, qué alianzas se debían obtener para conseguir el mayor impulso posible. La idea era tratar de romper la actitud de espera frente a los acontecimientos. Parecía que la guerra estaba a punto de terminar, pero, ¿qué significaba esto? ¿Qué salida prever y que construir para la posguerra? Togliatti vino a desenmarañar el nudo de raíz. En ese momento las fuerzas antifascistas corrían el riesgo de paralizarse por la distancia que separaban a las fuerzas del norte y del sur. La primera discrepancia se centraba en la relación a establecer con la monarquía y con Badoglio, porque los Aliados los habían legitimado y colaboraban en zonas ocupadas. Los partidos antifascistas rechazaban, tanto los del sur como los del norte, legitimar la colaboración y excluían luchar bajo aquella bandera. Sin embargo, los partidos de izquierda pedían que se cumpliese la alternativa republicana y la formación de un gobierno alternativo fundado sobre el Comité de Liberación Nacional obligando al rey a abdicar para formar un nuevo gobierno con un nuevo jefe de gobierno. El mismo PCI mantenía un debate intenso, todos excluían un pacto con el gobierno de Badoglio, pero el grupo dirigente asentado en Roma consideraba este debate prioritario, mientras que el grupo de Milán sugería no perder demasiado tiempo y resolver el debate en la práctica, concentrándose en el desarrollo de la Resistencia armada.
En poco tiempo, Togliatti intervino y propuso que el debate sobre si el país debía ser una república o una monarquía debía aplazarse hasta el final de la guerra y dar su resolución mediante un referéndum. De esta manera, Badoglio podría continuar al frente del gobierno con dos condiciones. La primera era incorporar a las fuerzas antifascistas al gabinete y comprometerse seriamente a combatir a los alemanes y fascistas. La segunda condición era que había que liberar la mayor parte de Italia de la ocupación alemana antes que lo hicieran los aliados.
Dos semanas antes del regreso de Togliatti, la URSS anunció formalmente el reconocimiento del gobierno de Badoglio. A esto se sumaba la autoridad de Togliatti, quien había conquistado un gran prestigio y era el líder indiscutible del PCI. Además, Stalin, tras la victoria en Stalingrado y con los ejércitos soviéticos avanzando, gozaba de una popularidad que no se limitaba únicamente a los comunistas. Todo ello contribuyó a que la propuesta fuera pronto aceptada por todos, porque era un compromiso real y al mismo tiempo un relanzamiento de la lucha armada. Además, en ese marco insurreccional se exigía un esfuerzo por parte de todos, pero a su vez se garantizaba un espacio para competir en el futuro. Gracias a la colaboración del partido, el CLN logrará acceder al gobierno y los comunistas ocuparán puestos en los siguientes gabinetes presidenciales, cuya duración será escasa.
Sin embargo, había otro peligro al que Togliatti en su llegada tenía que hacer frente. Tenía que definir una perspectiva táctica y estratégica para la posguerra. La cual tocaba de lleno a las individualidades y organizaciones implicadas en la Resistencia. Las personas que estaban organizando huelgas y quienes combatían en las montañas, entre otras, no se conformaban con la sola restauración de las instituciones existentes antes del fascismo, sino que también querían una democracia abierta al control popular o incluso en muchos casos dar inicio inmediato a una transformación de la sociedad, por tanto, teniendo en cuenta la posición internacional en la que estaría Italia y de las relaciones de fuerza en la propia Italia, ¿cómo y cuándo se podían satisfacer dichas aspiraciones?
Togliatti confirió al giro de Salerno el punto de partida de la refundación del comunismo italiano, configurando la nueva estrategia
Togliatti confirió al giro de Salerno el punto de partida de la refundación del comunismo italiano, configurando la nueva estrategia. Como dice Magri, había que asumir la perspectiva de una República democrática, multipartidista, con plena garantía de libertad de palabra, prensa, religión, pero orientada, desde la carta magna, a un programa de profundas reformas sociales, marcada por una constante participación de los trabajadores y de sus organizaciones, garantes de la independencia nacional, del rechazo de la guerra y la formación de bloques entre las potencias. Para poder recorrer este camino era necesario un partido nuevo, un partido de masas, no solo en sentido numérico, sino porque se basaba en la adhesión a un programa y no en una ideología, porque era capaz de hacer no sólo propaganda sino también política.
Así definió Togliatti el significado de “Nuevo Partido” en su discurso en Roma en 1944: “Un nuevo partido es, ante todo, un partido obrero y popular, que ya no se limita a la crítica y la propaganda, sino que interviene en la vida del país mediante su propia actividad positiva y constructiva. Dicha actividad, que comienza en las secciones de fábrica y de pueblo, debe ser ampliada por el Comité Central y las personas que delegamos para representar a la clase obrera en el Gobierno. Es evidente, por tanto, que cuando hablamos de un nuevo partido nos referimos, sobre todo, a un partido capaz de plasmar en sus políticas, su organización y su actividad diaria el profundo cambio que se ha producido en la posición de la clase obrera respecto a los problemas de la política nacional.” Fue el primer indicio de la nueva identidad a construir inmediatamente.
Caída desde las alturas: el PCI en la posguerra
Después de la derrota nazi-fascista en abril de 1945, miles de partisanos estaban armados y controlaban territorios del norte. Entonces surgió la pregunta: ¿Debían los partisanos entregar las armas y someterse al nuevo gobierno, o debían mantenerlas como garantía para una transformación revolucionaria? El mismo Togliatti fue quien participó en el desarme de la milicia partisana y, como dice Keith Lowe, fue quien visitó personalmente a las zonas más indisciplinadas del país para pedir a los dirigente locales y provinciales del PCI que controlaran mejor a sus afiliados y se asegurasen que no habría más asesinatos, al igual que el dirigente del Partido Comunista Francés Maurice Thorez dejó claro que debían “mantener la unidad nacional como nuestroardunean langile-klasearen posizioan gertatu den aldaketa sakona islatzeko gai den alderdi bati buruz ari garela.”
Goietatik erortzea: PCI gerraostean
1945eko apirilean nazi-faxistek porrot egindakoan, milaka partisano armatu zeuden, eta iparraldeko lurraldeak kontrolatzen zituzten. Orduan piztu zen galdera: partisanoek armak entregatu, eta gobernu berriaren menpe utzi behar zituzten ala gorde egin behar zituzten eraldaketa iraultzaile baterako berme gisa? Togliattik berak hartu zuen parte milizia partisanoaren armagabetzean, eta, Keith Loweren esanetan, pertsonalki bisitatu zituen herrialdeko eremu indiziplinatuenak, PCIko tokiko eta probintziako buruzagiei eskatzeko beren afiliatuak hobeto kontrola zitzaten, eta ziurta zezaten ez zela erailketa gehiagorik izango. Frantziako Alderdi Komunistako Maurize Thorez agintariak egin zuen bezala, Togliattik argi utzi zuen: “Batasun nazionalari eutsi behar diogu, gure ondasunik preziatuena baita.”
PCIren antolaketarako gaitasuna izugarria zen, ezbairik gabe Mendebalde osoko handiena, 1946an bi milioi kide baitzituen; paradoxikoki, ordea, gaitasun hori ez zen neurri bereko hauteskunde-indar bihurtu
Armak entregatuta eta iraultza eszenatokik kanpo, PCIk bi helburu izan zituen politikoki bazterturik ez geratzeko: lehena, Italiako sozialistekin ekintza batasuna lortzea; bigarrena, Demokrazia Kristaua alderdiarekin elkar ulertzea, Italia alderdi komunistarekin eta alderdi sozialistarekin batera gobernatzeaz konbentzitzeko.
PCI ez zen alderdi ahula. Hogei urtez indarkeria faxista jasan ondoren, ospe handia eskuratu zuen Erresistentzian, eta industria-langileen artean ere babes handia lortu zuen. Hori lurraldetasunean eta militante kopuruan frogatu zen: alderdia etengabe hazten hasi zen bai antolaketaren ikuspuntutik, Italiako hiri guztietan garatu baitzen azkar, eta bai kopuruaren aldetik ere, 1.100.000 kide baitzituen 1945ean. Indar nabarmena zuen iparraldeko langile-hirietan, eta etengabe ari zen hazten hegoaldean; horrela, alderdi berriaren kontsigna errealitate bihurtu zen oso denbora laburrean eta aurreikusitakoa baino emaitza hobearekin.
PCIren antolaketarako gaitasuna izugarria zen, ezbairik gabe Mendebalde osoko handiena, 1946an bi milioi kide baitzituen; paradoxikoki, ordea, gaitasun hori ez zen neurri bereko hauteskunde-indar bihurtu. 1946ko Italiako hauteskunde orokorretan eta urte bereko Italiako erreferendum instituzionalean parte hartu zuen, errepublikaren aldeko kanpaina eginez. PCI hirugarren geratu zen, Demokrazia Kristauaren (DC) eta Italiako Alderdi Sozialistaren (PSI) atzetik. 4.356.686 boto lortu zituen (ia %19), Italiako Batzar Konstituziogileko 104 kide aukeratzeko moduan. Errepublikak monarkia ordezkatzea ekarri zuen herri erreferendumaren emaitzak, errepublikak botoen %54 lortu ondoren.
PCIren, PSIren eta DCren arteko lankidetzak ez zuen luze iraun gobernuan. Gerra Hotzaren hasierak erabat aldatu zuen nazioarteko oreka. 1947an, Estatu Batuek Marshall plana bultzatu zuten Europa berreraikitzeko, herrialde onuradunek boterean komunistarik ez izateko baldintzapean. Horrek kanpoko presio handia eragin zuen Italian; izan ere, PCIk harreman estua zuen Sobietar Batasunarekin. DCk testuinguru hori baliatu zuen 1947ko maiatzean PCI eta PSI gobernutik kanporatzeko eta Italia Mendebaldeko blokearekin behin betiko lerrokatzeko.
Barne-mailan, PCIren eta langile-mugimenduaren indar gero eta handiagoak beldurtu egiten zituen sektore kontserbadoreak, enpresa-erakundeak eta elizakoak. DCk polarizazio hori baliatu zuen PCI ordena demokratikorako mehatxu gisa aurkezteko, eta 1948ko hauteskundeetarako giroa prestatu zuen. DCk irabazi zituen hauteskundeak, AEBren eta Vatikanoaren babes handiarekin. PCI ez zen inoiz Italiako Gobernura itzuli.
Togliattik eta Gramscik 1919an honako hau idatzi zuten Langile Demokrazia testuaren hasieran: “Egun, premiazko arazo bati egin behar dio aurre langile klaseak eta klase horren kontzientzia kritikoa eta aktiboa ordezkatzen duen alderdiari dagokion ardura historikoaren zentzu bizia duen edozein sozialistak. Nola menderatu gerrak abiarazitako indar ikaragarriak? Nola ordenatu, nola eman forma politiko egokia, eraketa politiko horrek bere baitan normaltasunez garatzeko eta etengabe integratzeko gaitasuna izan dezan, harik eta proletariotzaren diktadura hezurmamituko duen Estatu sozialistaren egitura bihurtu arte?”
Ezin dugu jakin Gramscik zer erabaki bultzatuko zituzkeen, baina egitate bat da Salernoko biraketa onartzea iraultza sozialistari uko egitea izan zela, eta hurrengo bi hamarkadetan, Togliattiren gidaritzapean, PCIk sozialismoranzko bide italiarrean emandako lehen urratsa.
BIBLIOGRAFIA
Magri Magri, L (2011). El sastre de Ulm: El comunismo del siglo XX. Hechos y reflexiones.
Marchini, Aldo U. (1966). The Italian Communist Party 1921-1964: A profile.
Togliatti, P (1944). The political situation in Italy.
Tosi, Adele K. (1976). The PCI Resurgent: 1943-1945.
Con la entrega de armas y la revolución fuera de escena, el PCI persiguió dos objetivos para no quedar políticamente marginado: la primera era conseguir la unidad de acción con los socialistas italianos; la segunda era llegar a un entendimiento con el partido Democracia Cristiana para persuadirlo de gobernar Italia junto el partido comunista y el partido socialista.
Paradójicamente, la cantidad organizativa imponente del PCI, incuestionablemente el mayor de todo Occidente que contaba con dos millones de miembros en 1946, no se convirtió en una fuerza electoral idéntica
El PCI no era un partido débil, después de soportar veinte años de violencia fascista en su contra, ganó muchísimo prestigio durante la Resistencia y también obtuvo mucho apoyo entre los trabajadores industriales. Esto se demostrará en la territorialización y número de militantes; el partido comenzó un crecimiento constante dado tanto desde el punto de vista de la organización, que se desarrolló rápidamente en todas las ciudades italianas, como en términos cuantitativos, 1.100.000 miembros en 1945. Con buena fuerza en las ciudades obreras del norte y creciendo constantemente en el sur, la consigna del nuevo partido se había hecho realidad en un tiempo increíblemente breve y con un resultado superior al previsto.
Paradójicamente, la cantidad organizativa imponente del PCI, incuestionablemente el mayor de todo Occidente que contaba con dos millones de miembros en 1946, no se convirtió en una fuerza electoral idéntica. Participó en las elecciones generales italianas de 1946 y en el referéndum institucional italiano del mismo año, haciendo campaña a favor de la república. El PCI quedó en tercer lugar, por detrás de la DC y el PSI, obteniendo 4.356.686 votos, casi el 19% y eligiendo a 104 miembros de la Asamblea Constituyente de Italia. El referéndum popular resultó en la sustitución de la monarquía por una república, tras un 54% de votos a favor.
La colaboración en el gobierno entre el PCI y PSI con DC no duró mucho. El inicio de la Guerra Fría cambió radicalmente el equilibrio internacional. En 1947, Estados Unidos impulsó el Plan Marshall para reconstruir Europa, condicionado a que los países beneficiarios no tuvieran comunistas en el poder. Esto generó una fuerte presión externa sobre Italia, donde el PCI mantenía una estrecha relación con la Unión Soviética. La DC aprovechó este contexto para expulsar al PCI y al PSI del gobierno en mayo de 1947, alineando definitivamente a Italia con el bloque occidental.
A nivel interno, la creciente fuerza del PCI y del movimiento obrero generaba temor entre sectores conservadores, empresariales y eclesiásticos. La DC aprovechó esta polarización para presentar al PCI como una amenaza al orden democrático, y preparó el terreno para las elecciones de 1948, que ganó con amplio respaldo de EE. UU. y del Vaticano. El PCI nunca regresó al Gobierno de Italia.
Escribían Togliatti y Gramsci en 1919 al comienzo del texto Democracia Obrera: “Hoy se impone un problema acuciante a todo socialista que tenga un sentido vivo de la responsabilidad histórica que recae sobre la clase trabajadora y sobre el partido que representa la consciencia crítica y activa de esa clase. ¿Cómo dominar las inmensas fuerzas desencadenadas por la guerra? ¿Cómo disciplinarlas y darles una forma política que contenga en sí la virtud de desarrollarse normalmente, de integrarse continuamente hasta convertirse en armazón del Estado socialista en el cual se encarnará la dictadura del proletariado?
No podemos saber que decisiones hubiera impulsado Gramsci, lo que es un hecho es que la aceptación del giro de Salerno fue el rechazo a la revolución socialista y el primer paso dado a lo largo de la vía italiana al socialismo que el PCI recorrería las próximas dos décadas bajo la dirección de Togliatti.
BIBLIOGRAFíA
Magri Magri, L (2011). El sastre de Ulm: El comunismo del siglo XX. Hechos y reflexiones.
Marchini, Aldo U. (1966). The Italian Communist Party 1921-1964: A profile.
Togliatti, P (1944). The political situation in Italy.
Tosi, Adele K. (1976). The PCI Resurgent: 1943-1945.